Εάν είναι χρήσιμη, είναι βοηθός. Εάν είναι κακή, διόρθωσέ την.
Πρόσεχε τον εαυτό σου. Η γυναίκα εάν είναι χρήσιμη είναι βοηθός σου. Τί γίνεται όμως ,όταν δεν είναι χρήσιμη; Κάνε την χρήσιμη. Μήπως δεν υπήρξαν καλές και κακές γυναίκες, για να μην έχης δικαιολογία; Ήταν ασυνείδητη η γυναίκα του Ιώβ; Η Σάρα όμως ήταν καλή.
Θα σου δείξω μια γυναίκα κακή και πονηρή. Δεν έβλαψε τον άντρα της η γυναίκα του Ιώβ∙ ήταν πονηρή και κακή και τον συμβούλεψε να βλασφημήση. Τί έκανε όμως; κούνησε τον πύργο; έρριξε κάτω το διαμάντι; νίκησε το βράχο; πλήγωσε το στρατιώτη; τρύπησε το
Πρόσεχε τον εαυτό σου. Η γυναίκα εάν είναι χρήσιμη είναι βοηθός σου. Τί γίνεται όμως ,όταν δεν είναι χρήσιμη; Κάνε την χρήσιμη. Μήπως δεν υπήρξαν καλές και κακές γυναίκες, για να μην έχης δικαιολογία; Ήταν ασυνείδητη η γυναίκα του Ιώβ; Η Σάρα όμως ήταν καλή.
Θα σου δείξω μια γυναίκα κακή και πονηρή. Δεν έβλαψε τον άντρα της η γυναίκα του Ιώβ∙ ήταν πονηρή και κακή και τον συμβούλεψε να βλασφημήση. Τί έκανε όμως; κούνησε τον πύργο; έρριξε κάτω το διαμάντι; νίκησε το βράχο; πλήγωσε το στρατιώτη; τρύπησε το
σκάφος; ξερρίζωσε το δένδρο;
Τίποτε από όλα αυτά∙ αλλ’ εκείνη προσέκρουσε και ο πύργος έγινε πιο
σταθερός∙ αυτή σήκωσε τα κύματα και το πλοίο δεν καταποντιζόταν ,αλλά
έπλεε με ούριο άνεμο∙ ο καρπός του τρυγήθηκε, και το δένδρο δεν
κουνήθηκε ∙ έπεσαν τα φύλλα του και η ρίζα του έμεινε ασάλευτη.
Τα λέω αυτά, για να μην προφασίζεται κανένας την κακία της γυναίκας του. Είναι κακή; διόρθωσέ την . Αλλά, λέει ,με έβγαλε από τον παράδεισο. Αλλά και σε ανέβασε στους ουρανούς. Η ίδια φύσις, βέβαια, αλλά διαφορετική γνώμη.
Αλλά ήταν κακή η γυναίκα του Ιώβ; Η Σωσάννα όμως ήταν καλή. Ήταν ακόλαστη η Αιγυπτία; Η Σάρρα όμως ήταν αξιοπρεπής. Είδες εκείνην; Δες και αυτήν∙ διότι και μεταξύ των ανδρών άλλοι είναι φαύλοι, ενώ άλλοι σπουδαίοι. Καλός ο Ιωσήφ, οι πρεσβύτεροι όμως ακόλαστοι. Βλέπεις παντού την κακία και την αρετή, χωρίς αυτά να κρίνωνται από τη φύσι τους, διαιρούνται όμως από τη γνώμη τους. Μη μου προβάλλης δικαιολογίες.
(Εις το «Είδον τον Κύριον καθήμενον…», Δ΄
ΕΠΕ 8Α,338-392 PG 56, 122-123)
«Η δε γυνή ίνα φοβήται τον άνδρα»
«Η δε γυνή ίνα φοβήται τον άνδρα». Δεν παραγγέλλει τα σχετικά μόνο με την αγάπη, αλλά τί άλλο; «Ίνα φοβήται τον άνδρα». Η γυναίκα είναι δεύτερη εξουσία. Ας μη ζητά λοιπόν ,ούτε αυτήν την ισοτιμία, διότι βρίσκεται κάτω από εξουσία∙ ούτε εκείνος να την περιφρονή σαν πρόσωπο που βρίσκεται σε υποταγή∙ διότι είναι σώμα, και αν η κεφαλή περιφρονή το σώμα θα καταστραφή μαζί του∙ αλλά σαν αντίρροπο της υπακοής ας προβάλλη την αγάπη. Όπως ακριβώς η κεφαλή, έτσι πρέπει να συμπεριφέρεται και το σώμα. Το σώμα να της δίνη τα χέρια, τα πόδια και όλα τα υπόλοιπα μέλη για να την υπηρετούν, εκείνη πάλι να φροντίζη το σώμα με κάθε αίσθησι που έχει. Τίποτε δεν είναι καλλίτερο από τη συζυγία αυτή.
«Αγάπη και φόβος στη συζυγική ζωή»
Και πώς θα μπορέση να υπάρχη αγάπη, λέγει, όταν υπάρχη φόβος; Τότε προ παντός μπορεί να υπάρξη. Διότι εκείνη που φοβάται και αγαπά, φοβάται την κεφαλή και την αγαπά, εκείνη που αγαπά, φοβάται την κεφαλή και την αγαπά σαν μέλος, επειδή και η κεφαλή είναι μέλος του σώματος. Γι’ αυτό τοποθέτησε τη γυναίκα κάτω από τις διαταγές του άνδρα, και τον άνδρα τον τοποθέτησε παραπάνω από την γυναίκα για να υπάρχη ειρήνη. Διότι όταν υπάρχη ισοτιμία δε θα υπάρχη ποτέ ειρήνη, ούτε πάλι όταν η οικογένεια ακολουθή δημοκρατικές αρχές, ούτε όταν όλοι είναι αρχηγοί∙ αλλά πρέπει να υπάρχη μία εξουσία. Και αυτά βέβαια συμβαίνουν στις περιπτώσεις που οι άνδρες δεν είναι πνευματικοί∙ διότι όταν είναι πνευματικοί οι άνδρες θα υπάρχη ειρήνη. Πέντε χιλιάδες άνθρωποι ήταν και κανένας δεν έλεγε ότι κάτι από τα υπάρχοντα είναι δικό του, αλλά υποτάσσονταν ο ένας στον άλλο. Αυτό είναι απόδειξις της συνέσεως και του φόβου του Θεού. Έδειξε ,λοιπόν, τον τρόπο της αγάπης ,δεν έδειξε όμως τον τρόπο του φόβου.
Και πρόσεχε∙ τον τρόπο της αγάπης τον επεκτείνει διηγούμενος τα σχετικά με τον Χριστό, τα σχετικά με τη δική του σάρκα, τα σχετικά με το «αντί τούτου καταλείψει άνθρωπος τον πατέρα και την μητέρα αυτού», τα σχετικά όμως με τον φόβο δεν τα επεκτείνει ακόμη. Γιατί, λοιπόν; Διότι θέλει περισσότερο να επικρατή αυτό που αναφέρεται στην αγάπη. Διότι όταν υπάρχη αγάπη, ακολουθούν όλα τα καλά, όταν όμως υπάρχη ο φόβος οπωσδήποτε δεν ακολουθούν τα άλλα. Εκείνος, βέβαια, που αγαπά τη γυναίκα του, θα τα υπομένη όλα κι αν ακόμη δεν την έχη κάνει πολύ πειθαρχική.
Είναι πολύ δύσκολο και φοβερό πράγμα η ομόνοια, όταν δεν είναι ενωμένοι οι σύζυγοι με την τυραννία της αγάπης∙ ο φόβος όμως αυτό δε θα το κατορθώση εντελώς (πάντως). Γι’ αυτό και ασχολείται περισσότερο με αυτό που είναι ισχυρό. Και φαίνεται η γυναίκα ότι υπερτερεί από τον άνδρα, επειδή διατάχθηκε να φοβάται∙ πραγματικά , βέβαια, υπερτερεί ,διότι ο άνδρας διατάχθηκε το κυριώτερο, δηλαδή το να αγαπά.
Τρόπος επιτυχίας της συζυγικής αγάπης
Όσο λοιπόν, για το πώς θα συμπεριφέρωνται σωστά και η γυναίκα και ο άνδρας, ο Παύλος τα ανέφερε με ακρίβεια, προτρέποντας τη γυναίκα να φοβάται και να σέβεται τον άνδρα της σαν κεφαλή, και ο άνδρας να την αγαπά σαν γυναίκα. Πώς όμως θα μπορέσουν να γίνουν αυτά;
Ο Παύλος είπε ότι αυτά πρέπει να γίνουν ∙ το πώς όμως πρέπει να γίνουν θα σας πω εγώ. Αυτό θα γίνη, αν περιφρονούμε τα χρήματα, αν έχουμε μόνον ένα σκοπό, δηλαδή την αρετή της ψυχής, αν έχουμε πάντοτε μπροστά μας το φόβο του Θεού. Εκείνο, λοιπόν, που έλεγε, όταν μιλούσε στους δούλους, «Ό,τι αν ποιήση έκαστος αγαθόν ή κακόν, τούτο κομιείται παρά του Κυρίου» (Εφ. 6,8) , το ίδιο ισχύει και εδώ. Να μη αγαπά κανείς, λοιπόν, τόσο πολύ τη γυναίκα του για χάρι της, όσο για χάρι του Χριστού. Αυτό βέβαια εννοούσε και ο Παύλος λέγοντας: «ως τω Κυρίω» ∙ και για τον Κύριο κάμνοντας τα πάντα, έτσι όλα να τα κάνης. Αυτό ας είναι αρκετό να προτρέψη και να πείση και να μην επιτρέψη να υπάρχη κάποια φλυαρία και διχόνοια.
Κανείς πιστός να μη συκοφαντή τον άνδρα στη γυναίκα του∙ αλλ’ ούτε και ο άνδρας να πιστεύη εύκολα αυτά που λέγονται εναντίον της γυναίκας του, ούτε η γυναίκα να ασχολήται εύκολα με τις υποθέσεις του άνδρα, ούτε βέβαια να δίνη αφορμές για υποψίες.
Πες μου, λοιπόν, γιατί χαρίζεις τον εαυτό σου όλη τη μέρα στους φίλους σου και στη γυναίκα σου το βράδυ∙ αλλά και ούτε και έτσι μπορείς να την ενημερώνης και να την κάνης να είναι πάνω από κάθε υποψία;
Και αν ακόμη σε κατηγορή η γυναίκα, να μη στενοχωριέσαι∙ αυτή η ενέργεια της είναι απόδειξις φιλίας, και όχι αφορμή απογνώσεως∙ οι κατηγορίες της είναι απόδειξις φιλίας και θερμής διαθέσεως και φόβου. Διότι φοβάται μήπως κανείς έκλεψε το συζυγικό της κρεβάτι, μήπως κάποιος υπονόμευσε την συζυγική της κλίνη.
Υπάρχει και άλλη απόδειξις μικροψυχίας; Κανένας ας μην έχη υπερβολικές αξιώσεις από τους δούλους, ούτε ο άνδρας από την κόρη, ούτε η γυναίκα από τους υπηρέτες. Διότι αυτά είναι αρκετά να προκαλούν υποψίες.
Θυμήσου, σε παρακαλώ, τους δικαίους εκείνους∙ η Σάρρα η ίδια παρεκάλεσε τον πατριάρχη να πάρη σα γυναίκα του την Άγαρ∙ αυτή, διέταξε, κανένας δε την ανάγκασε, ούτε την επέπληξε ο άνδρας της∙ αλλά, αν έζησε πολλά χρόνια χωρίς παιδιά, προτίμησε ποτέ να μη γίνη πατέρας, παρά να λυπήση τη γυναίκα του.
Ύστερα όμως από όλα αυτά τι λέει η Σάρρα; «Κρίναι ο Θεός ανά μέσον σου και εμού» (Γεν. 16,5) . Άραγε δε θα οργιζόταν ,αν ήταν κάποιος άλλος; δε θα είχε σηκώσει και τα χέρια να την κτυπήση λέγοντας περίπου τα εξής: Τι λέγεις; Εγώ δεν ήθελα να συνέλθω με τη γυναίκα∙ έγινε το δικό σου θέλημα, η δική σου επιθυμία και πάλι κατηγορείς; Εκείνος, όμως δεν είπε τίποτε τέτοιο αλλά τί είπε; «Ιδού η παιδίσκη εν ταις χερσί σου∙ χρω αυτής ως αν αρεστόν σοι η» (Γεν. 16,6) . Παρέδωσε τη σύντροφο της κλίνης του για να μη λυπήση τη Σάρρα. Και αλήθεια, δεν υπάρχει μεγαλύτερη εκδήλωσις συμπαθείας από αυτό.
Εάν ,βέβαια, το να καθίση κάποιος μαζί με άλλους για φαγητό ,θεωρείται ακόμη και στους ληστές απόδειξις της ενότητος κατά των αντιπάλων, (και ο Ψαλμωδός λέγει «ος επί το αυτό εγλύκανάς μοι εδέσματα (Ψαλμ.54, 15 ) ∙ το να γίνουν στο εξής ένα σώμα- διότι αυτό σημαίνει το να γίνη σύντροφος της κλίνης∙ είναι πολύ περισσότερο ικανό να φέρη ομοψυχία. Τίποτε όμως από αυτά δεν μπόρεσε να καταβάλλη τον δίκαιο Αβραάμ, αλλά την παρέδωσε στη γυναίκα του, αποδεικνύοντας ότι δεν έγινε κάτι από δική του υπαιτιότητα∙ και το σπουδαιότερο , βέβαια, την έδιωξε, ενώ ήταν έγκυος.
Ποιός θα μπορούσε να μη λυπηθή εκείνην που κυοφόρησε παιδί από τον Αβραάμ; Αλλ’ ο δίκαιος δε συγκινήθηκε, διότι πάνω απ΄ όλα είχε την αγάπη προς τη γυναίκα του.
Ας μιμούμαστε και μεις τον Αβραάμ. Κανείς ας μη χλευάζη τη φτώχεια του πλησίον∙ κανείς ας μην επιθυμή υπερβολικά χρήματα, και λύθηκαν όλα. Ούτε να λέγη η γυναίκα στον άνδρα της∙ άνανδρε και δειλέ, είσαι πολύ απρόθυμος και τεμπέλης και αγαπάς υπερβολικά τον ύπνο∙ ο τάδε και ο τάδε, αν και ταπεινός αν και κατάγεται από ταπεινούς γονείς ,κινδύνεψε και ξενιτεύθηκε και δημιούργησε μεγάλη περιουσία και η γυναίκα του φοράει χρυσά κοσμήματα και κάθεται πάνω σε ζευγάρι από άσπρα άλογα, γυρίζει παντού και έχει πλήθος από υπηρέτες και ευνούχους∙ εσύ όμως έχασες εντελώς το ηθικό σου και ζης χωρίς σκοπό. Ας μη τα λέγη αυτά η γυναίκα, καθώς και τα παρόμοια, διότι είναι σώμα, όχι για να δίνη διαταγές στην κεφαλή, αλλά για να πείθεται και να κάνη υπακοή. Πώς λοιπόν, λέγει, θα υποφέρη τη φτώχεια, από πού θα βρη παρηγοριά; Ας ξεχωρίζη μόνη της τις φτωχότερες∙ ας σκέφτεται πάλι, πόσες ευγενικές κοπέλλες και καταγόμενες από πλούσιες οικογένειες, όχι μόνον δεν πήραν τίποτε από τους άνδρες τους, αλλά επί πλέον έδωσαν και ξόδεψαν όλα τα δικά τους ∙ ας θυμάται τους κινδύνους που προκαλούν τα πλούτη αυτού του είδους και θα παραδεχθή τον ήσυχο τρόπο της ζωής. Και με λίγα λόγια, αν συμπεριφέρεται με αγάπη προς τον άνδρα της, δε θα πη τίποτε τέτοιο, αλλά θα προτιμήση να τον έχη κοντά της, χωρίς να φέρη τίποτε, παρά να φέρη χιλιάδες τάλαντα χρυσού, και η ίδια να επωμισθή όλες τις φροντίδες μιας τέτοιας αποδημίας.
Αλλ’ ούτε ο άνδρας να παρασύρεται και να βρίζη και να κτυπά τη γυναίκα του, επειδή έχει την εξουσία, αλλά να τη συμβουλεύη, να τη νουθετή, σαν ατελέστερη που είναι να την καταπείθη με τα λόγια και ποτέ να μη σηκώνη χέρι για να την κτυπήση∙ αυτά δεν αρμόζουν σε ψυχή ελεύθερη∙ να μη χρησιμοποιή ούτε ύβρεις, ούτε προσβολές, ούτε επιπλήξεις, αλλά να την κατευθύνη σαν πλάσμα με λιγότερες ικανότητες.
Πώς θα γίνη αυτό; Αν της μαθαίνη τον αληθινό πλούτο, τη φιλοσοφία των ουρανών, δε θα την κατηγορήση καθόλου γι’ αυτά. Ας την διδάσκη ότι η φτώχεια δεν είναι καθόλου κακό∙ ας την διδάσκη όχι μόνον με λόγια αλλά και με έργα∙ ας τη διδάσκη να περιφρονή τη δόξα, και τίποτε τέτοιο δε θα αγαπήση η γυναίκα, ούτε θα επιθυμήση. Και σα να δέχεται άγαλμα, έτσι από το βράδυ εκείνο που θα τη δέχεται στο δωμάτιό του, ας τη διδάσκη την σωφροσύνη, την καλωσύνη, που είναι απαραίτητη για να ζήση με σεμνότητα∙ αμέσως από την αρχή και από αυτά ακόμη τα πρόθυρα της συζυγικής ζωής να καταβάλλη την αγάπη στα χρήματα∙ και να της διδάσκη την ευσέβεια και να την συμβουλεύη να μη φορά χρυσά κοσμήματα στα αυτιά της και στα μάγουλα και γύρω από το λαιμό της, ούτε να τα έχη φυλαγμένα στο θάλαμο, ούτε να έχη πολυτελή και χρυσά ενδύματα∙ ας είναι ωραία τα κοσμήματά της, να μην είναι όμως προκλητικά∙ αφού τα αφήσης όμως όλα για τους ηθοποιούς, στόλιζε το σπίτι με πολλή κοσμιότητα, για να αναδίδη σωφροσύνη μάλλον, παρά κάποια άλλη ευωδία. Από αυτά θα προκύψουν και δύο και τρία καλά∙ πρώτα δε θα θλίβεται η νύφη, όταν καταστραφούν τα δωμάτια και αποστέλλωνται στον καθένα τα ιμάτια και τα χρυσά κοσμήματα και τα αργυρά σκεύη∙ δεύτερον δε θα φροντίση ο νυμφίος για την απώλειά τους και για την ασφάλεια εκείνων που τα προμηθεύτηκε. Τρίτον, που είναι και το καλλίτερο και το σπουδαιότερο, θα αποδείξη από αυτά τα ίδια τη διάθεσί του, ότι δηλαδή, δε χαίρεται με κανένα από αυτά, και ότι θα καταργήση και όλα τα υπόλοιπα και δε θα επιτρέψη ποτέ να γίνουν ούτε άσεμνοι χοροί, ούτε τραγούδια.
Απομάκρυνσις των σατανικών πομπών
Και γνωρίζω ,βέβαια, ότι ίσως φαίνομαι σε μερικούς άξιος για γέλια, συμβουλεύοντας αυτά∙ αν όμως με ακούσετε, περνώντας ο καιρός και απολαμβάνοντας την ωφέλεια από το πράγμα αυτό, τότε θα καταλάβετε το κέρδος. Και το γέλιο θα διαλυθή και θα περιγελάσετε την τωρινή συνήθεια .και θα καταλάβετε ότι πραγματικά αυτά που γίνονται τώρα είναι γνώρισμα των ανόητων παιδιών και των μεθυσμένων ανδρών∙ ενώ αυτά που σας συμβουλεύω είναι απόδειξις σωφροσύνης και σκέψεως και της πνευματικής ζωής.
Τι, λοιπόν, λέγω, ότι πρέπει να γίνη; Απομάκρυνε από το γάμο όλα τα αισχρά άσματα ,τα σατανικά, τα άσεμνα τραγούδια τη συνεργασία των ακόλαστων νέων και αυτά θα μπορέσουν να συνετίσουν την νύφη. Διότι αμέσως θα μπορέση να σκεφθή μόνη της: Πω πω! ποιος είναι ο άνδρας αυτός; είναι φιλόσοφος, δεν υπολογίζει καθόλου την παρούσα ζωή, με οδήγησε στο σπίτι του για να γεννήσω και να αναθρέψω τα παιδιά, για να φροντίζω το σπίτι! Προκαλούν βέβαια αυτά αηδία στη νύφη; Ναι∙ μέχρι την πρώτη και τη δεύτερη μέρα∙ κατόπιν όμως δε θα είναι, αλλά θα αισθάνεται πολλή μεγάλη ευχαρίστησι, απαλλάσσοντας τον εαυτό της από κάθε υποψία. Διότι ο άνδρας που δεν ανέχθηκε ούτε αυλούς, ούτε χορευτές, ούτε θηλυπρεπή τραγούδια, και αυτά παρά την ευκαιρία του γάμου, πολύ δύσκολα κατόπιν θα δεχθή να κάνη ή να πη κάτι αισχρό.
Μετά από αυτά, όταν απομακρύνης όλα τα του γάμου, αφού την παραλάβης να την διαπαιδαγωγήσης καλά, διώχνοντας τη ντροπαλότητα για αρκετό χρονικό διάστημα, όχι όμως αμέσως. Και αν βέβαια η κόρη είναι ντροπαλή, γνωρίζει να σιωπά σεβόμενη τον άνδρα της και μένοντας με ανοιχτό το στόμα μπροστά σε αυτά που βλέπει και ακούει. Εσύ όμως μη διαλύσης αμέσως αυτή την σεμνότητα, πράγμα που κάνουν οι ακόλαστοι άνδρες, αλλά να την εκβάλλης για αρκετό χρονικό διάστημα∙ από αυτό θα έχης μεγάλο κέρδος. Δε θα σε κατηγορήση γι’ αυτά, ούτε πάλι θα σε κατηγορήση για κείνα που θα διατυπώσης κατόπιν.
Εάν οι δυο δεν γίνουν ένα ,δεν κάνουν πολλούς.
Μυστήριο αγάπης.
Έρχονται για να γίνουν ένα σώμα. Να πάλι μυστήριο αγάπης. Εάν οι δύο δεν γίνουν ένα, δεν κάνουν πολλούς, εν όσω θα μένουν δύο, όταν όμως ενωθούν, τότε κάνουν. Τί διδασκόμαστε από αυτό; ότι μεγάλη είναι η δύναμις της ενώσεως. Η εφευρετική σοφία του Θεού ,διήρεσε τον ένα σε δύο αντίθετα από την αρχή, και θέλοντας να δείξη ότι και μετά την διαίρεσι πάλι ένας μένει, δεν επέτρεψε να είναι επαρκής ο ένας για τη γέννησι των παιδιών. Διότι ποτέ δεν είναι ένας, αλλά το μισό του ένα∙ και είναι φανερό γιατί δεν τεκνοποιεί, όπως και προηγουμένως.
Είδες το μυστήριο του γάμου; Από τον ένα έκαμε ένα , και πάλι, αφού έκανε ένα αυτούς τους δυο , έτσι κάνει ένα∙ ώστε και τώρα από τον ένα γεννιέται ο άνθρωπος. Διότι η γυναίκα και ο άνδρας δεν είναι δύο άνθρωποι, αλλά ένας άνθρωπος. Και τώρα ακριβώς, και από πολλές περιπτώσεις θα διαπιστώσετε αυτό, όπως από τον Ιάκωβο, από τη Μαρία, τη μητέρα του Χριστού, από τα λόγια, «άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς», (Γεν. 1,27). Εάν όμως ο άνδρας είναι η κεφαλή και η γυναίκα το σώμα, πώς είναι δύο; Γι’ αυτό η γυναίκα έχει τη θέσι του μαθητή και ο άνδρας τη θέσι του διδασκάλου, αυτός του άρχοντα και εκείνη της υπηκόου. Και από αυτή τη διάπλασι του σώματος θα μπορέση κανείς να δη, ότι είναι ένα, διότι έχουν γίνει από την πλευρά και είναι σαν δύο μισά.
Γι’ αυτό και την ονομάζει βοηθό, για να δείξη ότι είναι ένα∙ γι΄αυτό και από τον πατέρα και τη μητέρα προτιμά τη συμβίωσι, για να αποδείξη ότι είναι ένα . Και ο πατέρας όμοια χαίρεται όταν παντρεύεται ο γυιός του και η θυγατέρα του, επειδή το σώμα έρχεται σε δικό του μέλος. Και τόσα έξοδα γίνονται και μείωσις των χρημάτων ,και όμως δεν ανέχεται να τον βλέπη άγαμο. Διότι, όπως με τον τρόπο αυτό έχει διαιρεθή η σάρκα, είναι ατελής ο καθένας για τεκνοποιία , ο καθένας είναι ατελής για τη σύστασι του παρόντος βίου. Γι’ αυτό και ο προφήτης λέγει: «Υπόλειμμα πνεύματος αυτού» ( Μαλ. 2,15 ) .
Πώς συνενώνονται σε ένα σώμα;
Πώς όμως συνενώνονται σε ένα σώμα; Όπως ακριβώς αν αφαιρέσης το καθαρώτερο μέρος του χρυσού, και το ανακατώσης με άλλο χρυσό, έτσι κι εδώ. Δεχόμενη η γυναίκα το πιο εκλεκτό, σαν η ηδονή να το χωνεύη, τρέφει και θάλπει αυτό και αφού συνεισφέρει τα δικά της, το αποδίδει στον άνδρα.
Ο γάμος διατηρεί τον αγιασμό
που προέρχεται από την πίστι
«Ειρήνην διώκετε μετά πάντων και τον αγιασμόν» (Εβρ. 12,14) . Τί εννοεί «τον αγιασμόν»; Την σωφροσύνη και την κοσμιότητα στον γάμο. Και αν κάποιος λέγει, είναι άγαμος, ας μένη αγνός ή ας παντρεύεται. Κι αν είναι έγγαμος, ας μην πορνεύη, αλλ’ ας χρησιμοποιή την γυναίκα του, διότι και αυτό είναι αγιασμός. Πώς; Δεν είναι ο γάμος αγιασμός αλλά διατηρεί τον αγιασμό που προέρχεται από την πίστι, διότι δεν σε αφήνει να στρέφεσαι προς την πόρνη. Διότι ο γάμος είναι τίμιος, όχι άγιος∙ είναι καθαρός ο γάμος, δεν προσφέρει όμως αγιότητα, παρά εμποδίζει να μολυνθή η καθαρότητα που έχει δοθή με την πίστι.
(Προς Εβραίους, Λ΄ΕΠΕ 25,300. PG 63,210)
«Συνεργοί εν Κυρίω»
Μην κατηγορούμε τον γάμο, ούτε να νομίζουμε ότι είναι εμπόδιο και πρόσκομμα για τον δρόμο που οδηγεί στην αρετή το να έχη κανείς γυναίκα και παιδιά και να φροντίζη για σπίτι και να ασκή κάποια τέχνη. Να, και εδώ ήταν άνδρας και γυναίκα, που και εργαστήρια διεύθυναν και τέχνη ασκούσαν και επέδειξαν πολύ πιο αυστηρή εγκράτεια από αυτούς που ζουν στα μοναστήρια. Από πού είναι φανερό αυτό; Από αυτά που είπε ο Παύλος γι’ αυτούς αναφέροντάς τους , ή και καλλίτερα όχι από αυτά που είπε αναφέροντάς τους, αλλά και από αυτά που στη συνέχεια επιβεβαίωσε γι’ αυτούς. Διότι αφού είπε∙ «ασπάσασθε Πρίσκιλλαν και Ακύλαν», πρόσθεσε και το αξίωμά τους. Ποιό λοι0πόν είναι αυτό; Δεν είπε τους πλούσιους , τους διάσημους ,τους αριστοκράτες, αλλά τί; «Τους συνεργούς μου εν Κυρίω» ( Ρωμ. 16, 3 ) .
(Εις το «Ασπάσασθαι Πρίσκιλλαν και Ακύλαν», Α΄ΕΠΕ 27,30. PG 51,190-191 )
Εκκλησιασμός από τη βρεφική ηλικία
«Άννα ουκ ανέβη μετ’ αυτού, ότι είπε τω ανδρί αυτής∙ έως του αναβήναι το παιδάριον , εάν απογαλακτίσω αυτό, και οφθήσεται τω προσώπω Κυρίου και καθήσεται έως του αιώνος εκεί» (Α΄ Βασ. 1,22) .
Βλέπεις; Δεν το θεωρούσε ασφαλές να το αφήση στο σπίτι και να μεταβή στο ναό∙ διότι από τη στιγμή που της δόθηκε το δώρο, δεν ανεχόταν να εμφανισθή χωρίς δώρο. Να το οδηγήση πάλι στο ναό και έπειτα να το πάρη και να φύγη, φοβόταν. Γι’ αυτό περίμενε τόσο χρόνο, για να εμφανισθή μαζί με το δώρο. Και το οδήγησε και το άφησε και δεν δυσανασχέτησε εκείνο που αποχωρίστηκε από τη θηλή∙ γνωρίζετε πώς συνήθως δυσανασχετούν τα παιδιά, όταν παύουν να θηλάζουν. Όμως αυτό δε δυσανασχετούσε, ούτε όταν χωριζόταν από τη μητέρα του, αλλά έβλεπε προς το Δεσπότη, ο οποίος έκανε και εκείνη μητέρα και ούτε αυτή πονούσε καθώς αποχωριζόταν το παιδί της∙ διότι μεσολαβώντας η χάρις νίκησε τη φυσική συμπάθεια και νόμιζαν ότι βρισκόταν μαζί. Και όπως η Κληματαριά που έχει φυτευθεί σε κάποιο τόπο, απλώνει τόσο πολύ μακριά τις κληματόβεργες, και μολονότι το σταφύλι είναι κρεμασμένο σε μεγάλη απόσταση συνδέεται με τη ρίζα, έτσι ακριβώς συνέβηκε και με τη γυναίκα αυτή. Διότι ενώ διέμεινε στην πόλι άπλωνε το κλήμα της μέχρι το ναό, και εκεί κρέμασε ώριμο το σταφύλι της και η απόστασις του τόπου δεν εμπόδισε καθόλου, διότι η αγάπη του Θεού ένωνε το παιδί με τη μητέρα του. Διότι, αν και η ηλικία του ήταν ακόμη ανώριμη ,ήταν όμως ώριμη η αρετή του, και σε αυτούς που πήγαιναν στο ναό, γινόταν δάσκαλος της θεοσεβείας. Διότι ρωτώντας από περιέργεια και μαθαίνοντας τον τρόπο της γεννήσεώς του, έπαιρναν αρκετή παρηγοριά, δηλαδή ελπίδα στον Θεό.
(Περί Άννης, Γ΄ΕΠΕ 8Α, 72-74. PG 54,555 )
Κάνε τον εαυτό σου βασιλικό
Και συ, λοιπόν, γυναίκα, αυτήν να μιμηθής και αν είσαι στείρα, παρουσίασε τέτοια προσευχή και παρεκάλεσε τον ιερέα να σε βοηθήση με τη μεσιτεία του. Οπωσδήποτε, αν δεχθής με πίστι τα λόγια, η ευλογία των πατέρων θα καταλήξη σε καλό και ωραίο καρπό. Αν πάλι γίνης μητέρα, αφιέρωσε και συ το γυιό σου. Εκείνη τον οδήγησε στο ναό, εσύ κάνε τον εαυτό σου ναό βασιλικό. Διότι λέει: «Το σώμα υμών ναός του εν υμίν αγίου Πνεύματος εστι» ( Α΄ Κορ. 6, 19 ) .
Και πάλι∙ «ενοικήσω εν αυτοίς και εμπεριπατήσω» ( Β΄ Κορ. 6,16 ) .
Το σπουδαιότερο πράγμα η εν Κυρίω ανατροφή των παιδιών
Μέχρι πότε θα είμαστε σάρκες; μέχρι πότε θα σκύβουμε πάνω στη γη; Όλα ας έρχωνται σε δεύτερη θέση προκειμένου να γίνη η φροντίδα και η ανατροφή των παιδιών με βάσι την παιδεία και τη νουθεσία του Κυρίου. Αν το παιδί μάθη να σκέπτεται από την αρχή για την αρετή, απόκτησε μεγάλο πλούτο μεγαλύτερο από κάθε άλλο και δόξα μεγαλύτερη. Δε θα κατορθώσης τίποτε το σπουδαίο ,αν μάθης το παιδί σου κάποια τέχνη και την αρχαία φιλοσοφία, με την οποία θα αποκτήση χρήματα , όσο αν το διδάξης την τέχνη με την οποία θα περιφρονήση τα χρήματα. Αν θέλης να το κάνης πλούσιο, κάνε το με τον τρόπο αυτό. Διότι πλούσιος δεν είναι αυτός που έχει ανάγκη από πολλά χρήματα, και τον περιτριγυρίζουν πολλά αγαθά, αλλά εκείνος που δεν έχει ανάγκη από τίποτε. Αυτό να μάθης το γυιό σου ,αυτό να διδάξης ,αυτός είναι ο μεγαλύτερος πλούτος. Μην φροντίζης πώς να το κάνης να προκόψη στα κοσμικά διδάγματα και να το καταντήσης φιλόδοξο, αλλά φρόντισε με ποιο τρόπο θα μάθη να περιφρονή τη δόξα σ’ ετούτη τη ζωή. Από αυτό θα μπορούσε να γίνη πιο ένδοξος και πιο σπουδαίος.
Αυτά μπορούν να το κάνουν και ο φτωχός και ο πλούσιος . Αυτά δεν τα μαθαίνει κανείς από το δάσκαλο, ούτε από κάποια τέχνη, αλλά με τα θεία λόγια. Μη φροντίζης να ζήση εδώ πολλά χρόνια, αλλά να ζήση εκεί την αιώνια και ατέλειωτη ζωή.
Από την πρώτη ηλικία, ας τα οδηγήσουμε στην ουράνια πολιτεία.
Δεν είδατε ότι όσοι ζουν στις πόλεις, πολλές φορές ,μόλις τα παιδιά τους αποκοπούν από τη θηλή, τα κάνουν θαλλοφόρους και αγωνοθέτες και γυμνασιάρχες και χοροδιάρχες; Αυτό ας κάμνουμε και μεις. Από την πρώτη τους ηλικία ας τα οδηγήσουμε στην ουράνια πολιτεία. Διότι αυτή η επίγεια μόνο δαπανηρή είναι και δεν φέρνει κανένα κέρδος.
Πράγματι, πες μου, ποιό κέρδος θα μπορούσε να προέλθη από τις ζητωκραυγές του λαού; διότι, όταν έλθη η νύχτα, αμέσως όλος εκείνος ο κρότος και ο θόρυβος σβήνει, και όταν περάση το πανηγύρι, σαν να απόλαυσαν ένα όνειρο, έτσι μένουν πάλι έρημοι από κάθε ευφροσύνη και δεν μπορούν να βρουν, αν και την αναζητούν, την ευθυμία ούτε από τα στεφανώματα, ούτε από τις πολυτελείς ενδυμασίες και την άλλη εντυπωσιακή εμφάνισι, διότι όλα αυτά πέρασαν γρηγορότερα από κάθε άνεμο. Ενώ η πολιτεία των ουρανών είναι τελείως αντίθετη∙ χωρίς δαπάνη μας φέρνει πολύ και μόνιμο κέρδος. Διότι αυτόν που ζει εκεί δεν τον επεφημούν διαρκώς άνθρωποι μεθυσμένοι, αλλά το πλήθος των αγγέλων. Και γιατί λέγω το πλήθος των αγγέλων; Θα τον επαινέση και θα τον υποδεχθή ο ίδιος ο Δεσπότης των αγγέλων. Και εκείνος που επαινείται από τον Θεό, όχι μία, ούτε δύο και τρεις μέρες αλλά αιώνια πανηγυρίζει στεφανωμένος και δε θα δης ποτέ το κεφάλι του γυμνό από τη δόξα εκείνη. Διότι ο χορός του πανηγυριού αυτού δεν περιορίζεται σε ορισμένες μόνο μέρες ,αλλά επεκτείνεται στην αιωνιότητα του μέλλοντος.
Στην λειτουργία αυτή ποτέ δεν μπορεί να γίνη η φτώχεια εμπόδιο, αλλά μπορεί και ο φτωχός να τελέση τη λειτουργία αυτή και προπάντων ο φτωχός, διότι είναι απαλλαγμένος από κάθε βιωτική ματαιοδοξία∙ διότι δεν χρειάζεται δαπάνη χρημάτων και περιουσίας, αλλά ψυχή καθαρή και διάνοια γεμάτη από σωφροσύνη. Από αυτήν υφαίνονται για την ψυχή τα ενδύματα της πολιτείας εκείνης και πλέκεται το στεφάνι∙ ώστε αν δεν είναι στολισμένη με τα κατορθώματα της αρετής, δεν την ωφελεί σε τίποτε το πολύ χρυσάφι∙ όπως ακριβώς ούτε ζημιά προκαλείται από την πολλή φτώχεια, αν έχη αποθησαυρισμένο πλούτο εσωτερικό.
Μιμήσου τον Χριστό
Αυτόν και συ μιμήσου . Και αν ακόμη η σύζυγός σου διαπράξη άπειρα αμαρτήματα σε βάρος σου, όλα να τα παραβλέψης και να τα συγχωρήσης. Και να πάρης δύστροπη γυναίκα, να την αλλάξης με τη καλωσύνη και την πραότητα, όπως και ο Χριστός την Εκκλησία. Διότι όχι μόνο την ακαθαρσία της καθάρισε αλλά και τα γηρατειά της εξάλειψε, ξεντύνοντας τον παλαιό άνθρωπο, που περιβάλλεται από τα αμαρτήματα. Και αυτό πάλι υπονοώντας ο Παύλος έλεγε: « Ίνα παραστήση εαυτήν εαυτώ ένδοξον την εκκλησίαν, μη έχουσα σπίλον ή ρητίδα» ( Εφ. 5,27 ) . Δεν την έκανε δηλαδή μόνον καλή, αλλά και νέα, όχι στο σώμα, αλλά στη διάθεση.
Και δεν είναι μόνον αυτό θαυμαστό, ότι παίρνοντάς την άσχημη και δύσμορφη και αισχρή και γερασμένη δε σιχάθηκε την ασχήμια της, αλλά και σε θάνατο παρέδωσε τον εαυτό του , και τη μεταμόρφωσε σε ομορφιά ανυπέρβλητη∙ αλλ’ ότι και ύστερα από αυτά, αν και βλέπη πολλές φορές να κηλιδώνεται και να λερώνεται, δεν τη χωρίζει ούτε την αποκόπτει από τον εαυτό του, αλλά και επιμένει να την περιποιείται και να την διορθώνη. Διότι, πες μου, πόσοι αμάρτησαν μετά την πίστι τους σε αυτόν; Κι όμως δεν αισθάνθηκε αποστροφή γι’ αυτούς. Για παράδειγμα, εκείνος που στην Κόρινθο διέπραξε πορνεία, ήταν μέλος της Εκκλησίας∙ όμως δεν απέκοψε το μέλος αλλά το διόρθωσε. Η εκκλησία των Γαλατών όλη απεσκίρτησε και έπεσε στον Ιουδαϊσμό∙ όμως ούτε αυτήν την έδιωξε, αλλά αφού την θεράπευσε μέσω του Παύλου την επανέφερε στην προηγούμενη συγγένεια.
Όπως δηλαδή στην περίπτωσι των σωμάτων, αν συμβή κάποια ασθένεια δεν αποκόπτουμε το άρρωστο μέλος, αλλ’ απομακρύνουμε την αρρώστεια, έτσι ας κάνουμε και σχετικά με τη γυναίκα. Αν συμβή να έχη κάποια κακία, μη την διώξης, αλλά προσπάθησε να εξαφανίσης την κακία.
Αν και βέβαια μία γυναίκα μπορούμε να τη διορθώσουμε , αλλά πολλές φορές δεν μπορούμε να θεραπεύσουμε ένα ανάπηρο μέλος. Αλλ’ όμως αν και γνωρίζουμε ότι η αναπηρία του είναι αθεράπευτη, ούτε έτσι το αποκόπτουμε.
Πώς λοιπόν δεν είναι παράλογο, όπου είναι αδύνατη η διόρθωσις και δεν υπάρχει κανένα κέρδος, να δείχνουμε τόση φροντίδα, ενώ όπου είναι αγαθές οι ελπίδες και μεγάλη η μεταβολή να εμποδίζουμε την θεραπεία; Διότι εκείνα που είναι ανάπηρα στη φύσι είναι αδύνατο να τα διορθώσουμε πάλι, ενώ τη διεστραμμένη διάθεσι μπορούμε να την μεταβάλλουμε.
Και αν η γυναίκα είναι αδιόρθωτη;
Αν όμως λέγης, ότι αυτή πάσχει από αθεράπευτη αρρώστια και παρ’ όλο που την φρόντισες πολύ αυτή εξακολουθεί να έχη τις δικές της συνήθειες, ούτε έτσι πρέπει να την διώξης∙ διότι το μέλος που πάσχει από αθεράπευτη νόσο δεν κόβεται ούτε αυτό. Και είναι δικό σου μέλος αυτή, διότι λέγει: «Έσονται οι δύο εις σάρκαν μίαν» ( Γεν. 2, 24 ) . Και στην περίπτωσι βέβαια του μέλους δεν θα έχουμε κανένα κέρδος από τη θεραπεία, όταν από την αρρώστια του καταντήση να γίνη αθεράπευτο, , από την περίπτωσι όμως της γυναίκας, έστω κι αν εξακολουθή να νοσή αθεράπευτα, θα μας φυλαχθή μεγάλη αμοιβή όταν την διδάσκουμε και την παιδαγωγούμε.
Και αν εκείνη δεν κερδίση τίποτε από τη διδασκαλία μας, για τη υπομονή μας θα λάβουμε μεγάλη αμοιβή από το Θεό, διότι για το φόβο του δείξαμε τόσο μεγάλη υπομονή και υποφέραμε με πραότητα την κακία της και κρατήσαμε το μέλος μας. Διότι η γυναίκα είναι αναγκαίο μέλος μας και γι’ αυτό πρέπει να την αγαπάμε πάρα πολύ. Αυτό το πράγμα πάλι διδάσκοντας ο Παύλος έλεγε: «Ούτως οφείλουσιν οι άνδρες αγαπάν τας εαυτών γυναίκας , καθώς και ο Χριστός αγάπησεν την Εκκλησίαν∙ ότι μέλη εσμεν εκ του σώματος αυτού και εκ της σαρκός αυτού» ( Εφ. 5, 28-30 ) .
Όπως δηλαδή η Εύα, λέγει, έγινε από την πλευρά του Αδάμ, έτσι και μεις γίναμε από την πλευρά του Χριστού. Διότι αυτό σημαίνει, «εκ της σαρκός αυτού και εκ των οστέων αυτού» ( Γεν. 2, 21 ) .
Η ωφέλεια από τη διδασκαλία των ψαλμών
«Λαλούντες εαυτοίς ψαλμοίς και ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς» ( Εφ. 5, 19 ) . Επειδή η ανάγνωσις έχει κόπο και πολλή ενόχλησι, δεν ωδήγησε σε ιστορίες, αλλά σε ψαλμούς, για να ευχαριστής συγχρόνως την ψυχή σου ψάλλοντας και να αποφεύγης τον κόσμο.
«Με ύμνους, λέγει, και πνευματικές ωδές». Τώρα όμως τα παιδιά σας λέγουν τραγούδια και χορούς του σατανά, όπως και οι μάγειροι και οι τραπεζοκόμοι και οι χορευτές. Κανείς όμως δε γνωρίζει κανένα ψαλμό, αλλά και το πράγμα φαίνεται ότι είναι εντροπή και χλευασμός και προκαλεί γέλιο. Από εκεί διαιωνίζονται όλα τα κακά. Διότι σε όποιο χώμα τοποθετηθή το φυτό, τέτοιο καρπό θα φέρη∙ αν τοποθετηθή σε αμμώδες και αλμυρό, τέτοιο καρπό παράγει, αν σε γλυκό και εύφορο, πάλι όμοιο καρπό. Έτσι κάποια πηγή είναι τα διδάγματα.
Δίδαξε στο παιδί σου να ψάλλη εκείνους τους ψαλμούς που είναι γεμάτοι από φιλοσοφία, όπως για σωφροσύνη αμέσως, ή καλίτερα πριν από όλα να μη συναναστρέφεται με πονηρούς, αμέσως από αυτήν την αρχή του βιβλίου. Γι’ αυτό λοιπόν και από δω άρχισε να λέη ο προφήτης : «Μακάριος ανήρ ος ουκ επορεύθη εν βουλή ασεβών» ( Ψαλμ. 1, 1 ) . Και πάλι: «Ουκ εκάθισα μετά συνεδρίου ματαιότητος» ( Ψαλμ. 25, 4 ) .«Εξουδένωται ενώπιον αυτού πονηρευόμενος , τους δε φοβουμένους τον Κύριον δοξάζει» ( Ψαλμ. 14, 4 ) . Δίδαξέ το να συναναστρέφεται με αγαθούς ∙ και θα βρης εκεί πολλά τέτοια∙ για να εξουσιάζη την κοιλιά του, για να ελέγχη το χέρι του, για να μην είναι ακόλαστο, για να μην είναι πλεονέκτης, ότι δεν αξίζουν τίποτε τα χρήματα, ούτε η δόξα και όλα τα παρόμοια. Όταν από παιδί το ωθήσης προς αυτά, θα το οδηγήσης σιγά-σιγά και προς τα υψηλότερα.
Οι ψαλμοί περιέχουν τα πάντα, οι ύμνοι πάλι τίποτε το ανθρώπινο. Όταν συνηθίση στους ψαλμούς, τότε θα γνωρίση και τους ύμνους , διότι είναι ιερώτερο πράγμα. Διότι οι δυνάμεις των ουρανών υμνούν δεν ψάλλουν. Διότι λέγει: «Ουκ ωραίος ύμνος εν στόματι αμαρτωλού ( Σοφ. Σειρ. 15, 9 ) ∙ και πάλι: «Οι οφθαλμοί μου επί τους πιστούς της γης, του συγκαθήσθαι αυτούς μετ’ εμού», και πάλι: Ου κατώκει εν μέσω της οικίας μου ποιών υπερηφανίαν » ∙ και πάλι: «Πορευόμενος εν οδώ αμώμω, ούτος μοι ελειτούργει» ( Ψαλμ. 100, 6-8 ) .
Ωφέλειες από τη μελέτη των ψαλμών
Για να συμπεριφέρωνται πάλι με σύνεσι τα παιδιά, ας ακούσουν τον προφήτη που λέγει: «Ότι αι ψόαι μου επλήσθησαν εμπαιγμάτων» ( Ψαλμ. 37, 8 ) . Και ότι πρέπει να είναι εγκρατείς στο φαγητό: «Και απέκτεινεν εν τοις πλείοσιν αυτών, έτι της βρώσεως ούσης εν τω στόματι αυτών» ( Ψαλμ. 77, 30-31 ) . Και ότι πρέπει να είναι κυρίαρχοι των αγαθών : Πλούτος εάν ρέη, μη προστίθεσθε καρδίαν» ( Ψαλμ. 61,11 ) . Και για να εξουσιάζουν την δόξα: «Ουδέ συγκαταβήσεται αυτώ η δόξα αυτού» ( Ψαλμ. 48, 18 ) . Για να μην ζηλεύουν τους πονηρούς: «Μη παραζήλου εν πονηρευομένοις» ( Ψαλμ. 36, 1 ) . Για να θωρούν ότι οι εξουσίες δεν αξίζουν τίποτε: «Είδον τον ασεβή υπερηψούμενον και επαιρόμενον ως τας κέρδους του Λιβάνου, και παρήλθον, και ιδού, ουκ ην» ( Ψαλμ. 36, 35-36 ) . Για να θεωρούν τα παρόντα αγαθά μηδαμινά: «Εμακάρισαν τον λαόν ω ταύτα εστί∙ μακάριος ο λαός ου Κύριος ο Θεός βοηθός αυτού» ( Ψαλμ. 143, 15 ) . Ότι όχι απλώς αμαρτάνουμε, αλλά υπάρχει ανταπόδοσις: «Ότι συ αποδώσεις εκάστω κατά τα έργα αυτού» ( Ψαλμ. 61, 13 ) . Και γιατί δεν ανταποδίδει καθημερινά, λέγει: «Ο Θεός κριτής δίκαιος, και ισχυρός και μακρόθυμος» ( Ψαλμ. 7, 12 ) . Ότι η ταπεινοφροσύνη είναι καλό λέγει: «Κύριε, ουχ υψώθη η καρδία μου» ( Ψαλμ. 130, 1 ) . Ότι η υπερηφάνεια είναι κακό , λέγει: «Δια τούτο εκράτησεν αυτούς η υπερηφανία εις τέλος » ∙ και πάλι: «Κύριος υπερηφάνοις αντιτάσσεται » ∙ και πάλι: «Εξελεύσεται ως εκ στέατος η αδικία αυτών» ( Ψαλμ. 72, 6. Παροιμ. 3, 34. Ψαλμ. 72, 7 ) . Ότι η ελεημοσύνη είναι καλό, λέγει: « Εσκόρπισεν , έδωκε τοις πένησιν, η δικαιοσύνη αυτού μένει εις τον αιώνα» ( Ψαλμ. 111, 9 ) . Ότι είναι επαινετό να σπλαχνίζεται και να δανείζη τους άλλους: «Χρηστός ανήρ ο οικτείρων και κιχρών» ( Ψαλμ. 111, 5 ) . Και θα συναντήσης εκεί πολλά περισσότερα διδάγματα γεμάτα από φιλοσοφία, όπως για παράδειγμα , ότι δεν πρέπει να βρίζουμε , λέγει: «Τον καταλαλούντα λάθρα τον πλησίον αυτού τούτον εξεδίωκον» ( Ψαλμ. 100, 5 ) .
( Προς Κολοσσαείς, Θ’ ΕΠΕ 22, 266-270, PG 62, 362-363)
Από το βιβλίο: ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ
Χρυσοστομικός Άμβων Γ΄
«Ο ΓΑΜΟΣ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥΣ»
Έκδοσις:
Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου
Νέα Σκήτη Αγ. Όρους
Τα λέω αυτά, για να μην προφασίζεται κανένας την κακία της γυναίκας του. Είναι κακή; διόρθωσέ την . Αλλά, λέει ,με έβγαλε από τον παράδεισο. Αλλά και σε ανέβασε στους ουρανούς. Η ίδια φύσις, βέβαια, αλλά διαφορετική γνώμη.
Αλλά ήταν κακή η γυναίκα του Ιώβ; Η Σωσάννα όμως ήταν καλή. Ήταν ακόλαστη η Αιγυπτία; Η Σάρρα όμως ήταν αξιοπρεπής. Είδες εκείνην; Δες και αυτήν∙ διότι και μεταξύ των ανδρών άλλοι είναι φαύλοι, ενώ άλλοι σπουδαίοι. Καλός ο Ιωσήφ, οι πρεσβύτεροι όμως ακόλαστοι. Βλέπεις παντού την κακία και την αρετή, χωρίς αυτά να κρίνωνται από τη φύσι τους, διαιρούνται όμως από τη γνώμη τους. Μη μου προβάλλης δικαιολογίες.
(Εις το «Είδον τον Κύριον καθήμενον…», Δ΄
ΕΠΕ 8Α,338-392 PG 56, 122-123)
«Η δε γυνή ίνα φοβήται τον άνδρα»
«Η δε γυνή ίνα φοβήται τον άνδρα». Δεν παραγγέλλει τα σχετικά μόνο με την αγάπη, αλλά τί άλλο; «Ίνα φοβήται τον άνδρα». Η γυναίκα είναι δεύτερη εξουσία. Ας μη ζητά λοιπόν ,ούτε αυτήν την ισοτιμία, διότι βρίσκεται κάτω από εξουσία∙ ούτε εκείνος να την περιφρονή σαν πρόσωπο που βρίσκεται σε υποταγή∙ διότι είναι σώμα, και αν η κεφαλή περιφρονή το σώμα θα καταστραφή μαζί του∙ αλλά σαν αντίρροπο της υπακοής ας προβάλλη την αγάπη. Όπως ακριβώς η κεφαλή, έτσι πρέπει να συμπεριφέρεται και το σώμα. Το σώμα να της δίνη τα χέρια, τα πόδια και όλα τα υπόλοιπα μέλη για να την υπηρετούν, εκείνη πάλι να φροντίζη το σώμα με κάθε αίσθησι που έχει. Τίποτε δεν είναι καλλίτερο από τη συζυγία αυτή.
«Αγάπη και φόβος στη συζυγική ζωή»
Και πώς θα μπορέση να υπάρχη αγάπη, λέγει, όταν υπάρχη φόβος; Τότε προ παντός μπορεί να υπάρξη. Διότι εκείνη που φοβάται και αγαπά, φοβάται την κεφαλή και την αγαπά, εκείνη που αγαπά, φοβάται την κεφαλή και την αγαπά σαν μέλος, επειδή και η κεφαλή είναι μέλος του σώματος. Γι’ αυτό τοποθέτησε τη γυναίκα κάτω από τις διαταγές του άνδρα, και τον άνδρα τον τοποθέτησε παραπάνω από την γυναίκα για να υπάρχη ειρήνη. Διότι όταν υπάρχη ισοτιμία δε θα υπάρχη ποτέ ειρήνη, ούτε πάλι όταν η οικογένεια ακολουθή δημοκρατικές αρχές, ούτε όταν όλοι είναι αρχηγοί∙ αλλά πρέπει να υπάρχη μία εξουσία. Και αυτά βέβαια συμβαίνουν στις περιπτώσεις που οι άνδρες δεν είναι πνευματικοί∙ διότι όταν είναι πνευματικοί οι άνδρες θα υπάρχη ειρήνη. Πέντε χιλιάδες άνθρωποι ήταν και κανένας δεν έλεγε ότι κάτι από τα υπάρχοντα είναι δικό του, αλλά υποτάσσονταν ο ένας στον άλλο. Αυτό είναι απόδειξις της συνέσεως και του φόβου του Θεού. Έδειξε ,λοιπόν, τον τρόπο της αγάπης ,δεν έδειξε όμως τον τρόπο του φόβου.
Και πρόσεχε∙ τον τρόπο της αγάπης τον επεκτείνει διηγούμενος τα σχετικά με τον Χριστό, τα σχετικά με τη δική του σάρκα, τα σχετικά με το «αντί τούτου καταλείψει άνθρωπος τον πατέρα και την μητέρα αυτού», τα σχετικά όμως με τον φόβο δεν τα επεκτείνει ακόμη. Γιατί, λοιπόν; Διότι θέλει περισσότερο να επικρατή αυτό που αναφέρεται στην αγάπη. Διότι όταν υπάρχη αγάπη, ακολουθούν όλα τα καλά, όταν όμως υπάρχη ο φόβος οπωσδήποτε δεν ακολουθούν τα άλλα. Εκείνος, βέβαια, που αγαπά τη γυναίκα του, θα τα υπομένη όλα κι αν ακόμη δεν την έχη κάνει πολύ πειθαρχική.
Είναι πολύ δύσκολο και φοβερό πράγμα η ομόνοια, όταν δεν είναι ενωμένοι οι σύζυγοι με την τυραννία της αγάπης∙ ο φόβος όμως αυτό δε θα το κατορθώση εντελώς (πάντως). Γι’ αυτό και ασχολείται περισσότερο με αυτό που είναι ισχυρό. Και φαίνεται η γυναίκα ότι υπερτερεί από τον άνδρα, επειδή διατάχθηκε να φοβάται∙ πραγματικά , βέβαια, υπερτερεί ,διότι ο άνδρας διατάχθηκε το κυριώτερο, δηλαδή το να αγαπά.
Τρόπος επιτυχίας της συζυγικής αγάπης
Όσο λοιπόν, για το πώς θα συμπεριφέρωνται σωστά και η γυναίκα και ο άνδρας, ο Παύλος τα ανέφερε με ακρίβεια, προτρέποντας τη γυναίκα να φοβάται και να σέβεται τον άνδρα της σαν κεφαλή, και ο άνδρας να την αγαπά σαν γυναίκα. Πώς όμως θα μπορέσουν να γίνουν αυτά;
Ο Παύλος είπε ότι αυτά πρέπει να γίνουν ∙ το πώς όμως πρέπει να γίνουν θα σας πω εγώ. Αυτό θα γίνη, αν περιφρονούμε τα χρήματα, αν έχουμε μόνον ένα σκοπό, δηλαδή την αρετή της ψυχής, αν έχουμε πάντοτε μπροστά μας το φόβο του Θεού. Εκείνο, λοιπόν, που έλεγε, όταν μιλούσε στους δούλους, «Ό,τι αν ποιήση έκαστος αγαθόν ή κακόν, τούτο κομιείται παρά του Κυρίου» (Εφ. 6,8) , το ίδιο ισχύει και εδώ. Να μη αγαπά κανείς, λοιπόν, τόσο πολύ τη γυναίκα του για χάρι της, όσο για χάρι του Χριστού. Αυτό βέβαια εννοούσε και ο Παύλος λέγοντας: «ως τω Κυρίω» ∙ και για τον Κύριο κάμνοντας τα πάντα, έτσι όλα να τα κάνης. Αυτό ας είναι αρκετό να προτρέψη και να πείση και να μην επιτρέψη να υπάρχη κάποια φλυαρία και διχόνοια.
Κανείς πιστός να μη συκοφαντή τον άνδρα στη γυναίκα του∙ αλλ’ ούτε και ο άνδρας να πιστεύη εύκολα αυτά που λέγονται εναντίον της γυναίκας του, ούτε η γυναίκα να ασχολήται εύκολα με τις υποθέσεις του άνδρα, ούτε βέβαια να δίνη αφορμές για υποψίες.
Πες μου, λοιπόν, γιατί χαρίζεις τον εαυτό σου όλη τη μέρα στους φίλους σου και στη γυναίκα σου το βράδυ∙ αλλά και ούτε και έτσι μπορείς να την ενημερώνης και να την κάνης να είναι πάνω από κάθε υποψία;
Και αν ακόμη σε κατηγορή η γυναίκα, να μη στενοχωριέσαι∙ αυτή η ενέργεια της είναι απόδειξις φιλίας, και όχι αφορμή απογνώσεως∙ οι κατηγορίες της είναι απόδειξις φιλίας και θερμής διαθέσεως και φόβου. Διότι φοβάται μήπως κανείς έκλεψε το συζυγικό της κρεβάτι, μήπως κάποιος υπονόμευσε την συζυγική της κλίνη.
Υπάρχει και άλλη απόδειξις μικροψυχίας; Κανένας ας μην έχη υπερβολικές αξιώσεις από τους δούλους, ούτε ο άνδρας από την κόρη, ούτε η γυναίκα από τους υπηρέτες. Διότι αυτά είναι αρκετά να προκαλούν υποψίες.
Θυμήσου, σε παρακαλώ, τους δικαίους εκείνους∙ η Σάρρα η ίδια παρεκάλεσε τον πατριάρχη να πάρη σα γυναίκα του την Άγαρ∙ αυτή, διέταξε, κανένας δε την ανάγκασε, ούτε την επέπληξε ο άνδρας της∙ αλλά, αν έζησε πολλά χρόνια χωρίς παιδιά, προτίμησε ποτέ να μη γίνη πατέρας, παρά να λυπήση τη γυναίκα του.
Ύστερα όμως από όλα αυτά τι λέει η Σάρρα; «Κρίναι ο Θεός ανά μέσον σου και εμού» (Γεν. 16,5) . Άραγε δε θα οργιζόταν ,αν ήταν κάποιος άλλος; δε θα είχε σηκώσει και τα χέρια να την κτυπήση λέγοντας περίπου τα εξής: Τι λέγεις; Εγώ δεν ήθελα να συνέλθω με τη γυναίκα∙ έγινε το δικό σου θέλημα, η δική σου επιθυμία και πάλι κατηγορείς; Εκείνος, όμως δεν είπε τίποτε τέτοιο αλλά τί είπε; «Ιδού η παιδίσκη εν ταις χερσί σου∙ χρω αυτής ως αν αρεστόν σοι η» (Γεν. 16,6) . Παρέδωσε τη σύντροφο της κλίνης του για να μη λυπήση τη Σάρρα. Και αλήθεια, δεν υπάρχει μεγαλύτερη εκδήλωσις συμπαθείας από αυτό.
Εάν ,βέβαια, το να καθίση κάποιος μαζί με άλλους για φαγητό ,θεωρείται ακόμη και στους ληστές απόδειξις της ενότητος κατά των αντιπάλων, (και ο Ψαλμωδός λέγει «ος επί το αυτό εγλύκανάς μοι εδέσματα (Ψαλμ.54, 15 ) ∙ το να γίνουν στο εξής ένα σώμα- διότι αυτό σημαίνει το να γίνη σύντροφος της κλίνης∙ είναι πολύ περισσότερο ικανό να φέρη ομοψυχία. Τίποτε όμως από αυτά δεν μπόρεσε να καταβάλλη τον δίκαιο Αβραάμ, αλλά την παρέδωσε στη γυναίκα του, αποδεικνύοντας ότι δεν έγινε κάτι από δική του υπαιτιότητα∙ και το σπουδαιότερο , βέβαια, την έδιωξε, ενώ ήταν έγκυος.
Ποιός θα μπορούσε να μη λυπηθή εκείνην που κυοφόρησε παιδί από τον Αβραάμ; Αλλ’ ο δίκαιος δε συγκινήθηκε, διότι πάνω απ΄ όλα είχε την αγάπη προς τη γυναίκα του.
Ας μιμούμαστε και μεις τον Αβραάμ. Κανείς ας μη χλευάζη τη φτώχεια του πλησίον∙ κανείς ας μην επιθυμή υπερβολικά χρήματα, και λύθηκαν όλα. Ούτε να λέγη η γυναίκα στον άνδρα της∙ άνανδρε και δειλέ, είσαι πολύ απρόθυμος και τεμπέλης και αγαπάς υπερβολικά τον ύπνο∙ ο τάδε και ο τάδε, αν και ταπεινός αν και κατάγεται από ταπεινούς γονείς ,κινδύνεψε και ξενιτεύθηκε και δημιούργησε μεγάλη περιουσία και η γυναίκα του φοράει χρυσά κοσμήματα και κάθεται πάνω σε ζευγάρι από άσπρα άλογα, γυρίζει παντού και έχει πλήθος από υπηρέτες και ευνούχους∙ εσύ όμως έχασες εντελώς το ηθικό σου και ζης χωρίς σκοπό. Ας μη τα λέγη αυτά η γυναίκα, καθώς και τα παρόμοια, διότι είναι σώμα, όχι για να δίνη διαταγές στην κεφαλή, αλλά για να πείθεται και να κάνη υπακοή. Πώς λοιπόν, λέγει, θα υποφέρη τη φτώχεια, από πού θα βρη παρηγοριά; Ας ξεχωρίζη μόνη της τις φτωχότερες∙ ας σκέφτεται πάλι, πόσες ευγενικές κοπέλλες και καταγόμενες από πλούσιες οικογένειες, όχι μόνον δεν πήραν τίποτε από τους άνδρες τους, αλλά επί πλέον έδωσαν και ξόδεψαν όλα τα δικά τους ∙ ας θυμάται τους κινδύνους που προκαλούν τα πλούτη αυτού του είδους και θα παραδεχθή τον ήσυχο τρόπο της ζωής. Και με λίγα λόγια, αν συμπεριφέρεται με αγάπη προς τον άνδρα της, δε θα πη τίποτε τέτοιο, αλλά θα προτιμήση να τον έχη κοντά της, χωρίς να φέρη τίποτε, παρά να φέρη χιλιάδες τάλαντα χρυσού, και η ίδια να επωμισθή όλες τις φροντίδες μιας τέτοιας αποδημίας.
Αλλ’ ούτε ο άνδρας να παρασύρεται και να βρίζη και να κτυπά τη γυναίκα του, επειδή έχει την εξουσία, αλλά να τη συμβουλεύη, να τη νουθετή, σαν ατελέστερη που είναι να την καταπείθη με τα λόγια και ποτέ να μη σηκώνη χέρι για να την κτυπήση∙ αυτά δεν αρμόζουν σε ψυχή ελεύθερη∙ να μη χρησιμοποιή ούτε ύβρεις, ούτε προσβολές, ούτε επιπλήξεις, αλλά να την κατευθύνη σαν πλάσμα με λιγότερες ικανότητες.
Πώς θα γίνη αυτό; Αν της μαθαίνη τον αληθινό πλούτο, τη φιλοσοφία των ουρανών, δε θα την κατηγορήση καθόλου γι’ αυτά. Ας την διδάσκη ότι η φτώχεια δεν είναι καθόλου κακό∙ ας την διδάσκη όχι μόνον με λόγια αλλά και με έργα∙ ας τη διδάσκη να περιφρονή τη δόξα, και τίποτε τέτοιο δε θα αγαπήση η γυναίκα, ούτε θα επιθυμήση. Και σα να δέχεται άγαλμα, έτσι από το βράδυ εκείνο που θα τη δέχεται στο δωμάτιό του, ας τη διδάσκη την σωφροσύνη, την καλωσύνη, που είναι απαραίτητη για να ζήση με σεμνότητα∙ αμέσως από την αρχή και από αυτά ακόμη τα πρόθυρα της συζυγικής ζωής να καταβάλλη την αγάπη στα χρήματα∙ και να της διδάσκη την ευσέβεια και να την συμβουλεύη να μη φορά χρυσά κοσμήματα στα αυτιά της και στα μάγουλα και γύρω από το λαιμό της, ούτε να τα έχη φυλαγμένα στο θάλαμο, ούτε να έχη πολυτελή και χρυσά ενδύματα∙ ας είναι ωραία τα κοσμήματά της, να μην είναι όμως προκλητικά∙ αφού τα αφήσης όμως όλα για τους ηθοποιούς, στόλιζε το σπίτι με πολλή κοσμιότητα, για να αναδίδη σωφροσύνη μάλλον, παρά κάποια άλλη ευωδία. Από αυτά θα προκύψουν και δύο και τρία καλά∙ πρώτα δε θα θλίβεται η νύφη, όταν καταστραφούν τα δωμάτια και αποστέλλωνται στον καθένα τα ιμάτια και τα χρυσά κοσμήματα και τα αργυρά σκεύη∙ δεύτερον δε θα φροντίση ο νυμφίος για την απώλειά τους και για την ασφάλεια εκείνων που τα προμηθεύτηκε. Τρίτον, που είναι και το καλλίτερο και το σπουδαιότερο, θα αποδείξη από αυτά τα ίδια τη διάθεσί του, ότι δηλαδή, δε χαίρεται με κανένα από αυτά, και ότι θα καταργήση και όλα τα υπόλοιπα και δε θα επιτρέψη ποτέ να γίνουν ούτε άσεμνοι χοροί, ούτε τραγούδια.
Απομάκρυνσις των σατανικών πομπών
Και γνωρίζω ,βέβαια, ότι ίσως φαίνομαι σε μερικούς άξιος για γέλια, συμβουλεύοντας αυτά∙ αν όμως με ακούσετε, περνώντας ο καιρός και απολαμβάνοντας την ωφέλεια από το πράγμα αυτό, τότε θα καταλάβετε το κέρδος. Και το γέλιο θα διαλυθή και θα περιγελάσετε την τωρινή συνήθεια .και θα καταλάβετε ότι πραγματικά αυτά που γίνονται τώρα είναι γνώρισμα των ανόητων παιδιών και των μεθυσμένων ανδρών∙ ενώ αυτά που σας συμβουλεύω είναι απόδειξις σωφροσύνης και σκέψεως και της πνευματικής ζωής.
Τι, λοιπόν, λέγω, ότι πρέπει να γίνη; Απομάκρυνε από το γάμο όλα τα αισχρά άσματα ,τα σατανικά, τα άσεμνα τραγούδια τη συνεργασία των ακόλαστων νέων και αυτά θα μπορέσουν να συνετίσουν την νύφη. Διότι αμέσως θα μπορέση να σκεφθή μόνη της: Πω πω! ποιος είναι ο άνδρας αυτός; είναι φιλόσοφος, δεν υπολογίζει καθόλου την παρούσα ζωή, με οδήγησε στο σπίτι του για να γεννήσω και να αναθρέψω τα παιδιά, για να φροντίζω το σπίτι! Προκαλούν βέβαια αυτά αηδία στη νύφη; Ναι∙ μέχρι την πρώτη και τη δεύτερη μέρα∙ κατόπιν όμως δε θα είναι, αλλά θα αισθάνεται πολλή μεγάλη ευχαρίστησι, απαλλάσσοντας τον εαυτό της από κάθε υποψία. Διότι ο άνδρας που δεν ανέχθηκε ούτε αυλούς, ούτε χορευτές, ούτε θηλυπρεπή τραγούδια, και αυτά παρά την ευκαιρία του γάμου, πολύ δύσκολα κατόπιν θα δεχθή να κάνη ή να πη κάτι αισχρό.
Μετά από αυτά, όταν απομακρύνης όλα τα του γάμου, αφού την παραλάβης να την διαπαιδαγωγήσης καλά, διώχνοντας τη ντροπαλότητα για αρκετό χρονικό διάστημα, όχι όμως αμέσως. Και αν βέβαια η κόρη είναι ντροπαλή, γνωρίζει να σιωπά σεβόμενη τον άνδρα της και μένοντας με ανοιχτό το στόμα μπροστά σε αυτά που βλέπει και ακούει. Εσύ όμως μη διαλύσης αμέσως αυτή την σεμνότητα, πράγμα που κάνουν οι ακόλαστοι άνδρες, αλλά να την εκβάλλης για αρκετό χρονικό διάστημα∙ από αυτό θα έχης μεγάλο κέρδος. Δε θα σε κατηγορήση γι’ αυτά, ούτε πάλι θα σε κατηγορήση για κείνα που θα διατυπώσης κατόπιν.
Εάν οι δυο δεν γίνουν ένα ,δεν κάνουν πολλούς.
Μυστήριο αγάπης.
Έρχονται για να γίνουν ένα σώμα. Να πάλι μυστήριο αγάπης. Εάν οι δύο δεν γίνουν ένα, δεν κάνουν πολλούς, εν όσω θα μένουν δύο, όταν όμως ενωθούν, τότε κάνουν. Τί διδασκόμαστε από αυτό; ότι μεγάλη είναι η δύναμις της ενώσεως. Η εφευρετική σοφία του Θεού ,διήρεσε τον ένα σε δύο αντίθετα από την αρχή, και θέλοντας να δείξη ότι και μετά την διαίρεσι πάλι ένας μένει, δεν επέτρεψε να είναι επαρκής ο ένας για τη γέννησι των παιδιών. Διότι ποτέ δεν είναι ένας, αλλά το μισό του ένα∙ και είναι φανερό γιατί δεν τεκνοποιεί, όπως και προηγουμένως.
Είδες το μυστήριο του γάμου; Από τον ένα έκαμε ένα , και πάλι, αφού έκανε ένα αυτούς τους δυο , έτσι κάνει ένα∙ ώστε και τώρα από τον ένα γεννιέται ο άνθρωπος. Διότι η γυναίκα και ο άνδρας δεν είναι δύο άνθρωποι, αλλά ένας άνθρωπος. Και τώρα ακριβώς, και από πολλές περιπτώσεις θα διαπιστώσετε αυτό, όπως από τον Ιάκωβο, από τη Μαρία, τη μητέρα του Χριστού, από τα λόγια, «άρσεν και θήλυ εποίησεν αυτούς», (Γεν. 1,27). Εάν όμως ο άνδρας είναι η κεφαλή και η γυναίκα το σώμα, πώς είναι δύο; Γι’ αυτό η γυναίκα έχει τη θέσι του μαθητή και ο άνδρας τη θέσι του διδασκάλου, αυτός του άρχοντα και εκείνη της υπηκόου. Και από αυτή τη διάπλασι του σώματος θα μπορέση κανείς να δη, ότι είναι ένα, διότι έχουν γίνει από την πλευρά και είναι σαν δύο μισά.
Γι’ αυτό και την ονομάζει βοηθό, για να δείξη ότι είναι ένα∙ γι΄αυτό και από τον πατέρα και τη μητέρα προτιμά τη συμβίωσι, για να αποδείξη ότι είναι ένα . Και ο πατέρας όμοια χαίρεται όταν παντρεύεται ο γυιός του και η θυγατέρα του, επειδή το σώμα έρχεται σε δικό του μέλος. Και τόσα έξοδα γίνονται και μείωσις των χρημάτων ,και όμως δεν ανέχεται να τον βλέπη άγαμο. Διότι, όπως με τον τρόπο αυτό έχει διαιρεθή η σάρκα, είναι ατελής ο καθένας για τεκνοποιία , ο καθένας είναι ατελής για τη σύστασι του παρόντος βίου. Γι’ αυτό και ο προφήτης λέγει: «Υπόλειμμα πνεύματος αυτού» ( Μαλ. 2,15 ) .
Πώς συνενώνονται σε ένα σώμα;
Πώς όμως συνενώνονται σε ένα σώμα; Όπως ακριβώς αν αφαιρέσης το καθαρώτερο μέρος του χρυσού, και το ανακατώσης με άλλο χρυσό, έτσι κι εδώ. Δεχόμενη η γυναίκα το πιο εκλεκτό, σαν η ηδονή να το χωνεύη, τρέφει και θάλπει αυτό και αφού συνεισφέρει τα δικά της, το αποδίδει στον άνδρα.
Ο γάμος διατηρεί τον αγιασμό
που προέρχεται από την πίστι
«Ειρήνην διώκετε μετά πάντων και τον αγιασμόν» (Εβρ. 12,14) . Τί εννοεί «τον αγιασμόν»; Την σωφροσύνη και την κοσμιότητα στον γάμο. Και αν κάποιος λέγει, είναι άγαμος, ας μένη αγνός ή ας παντρεύεται. Κι αν είναι έγγαμος, ας μην πορνεύη, αλλ’ ας χρησιμοποιή την γυναίκα του, διότι και αυτό είναι αγιασμός. Πώς; Δεν είναι ο γάμος αγιασμός αλλά διατηρεί τον αγιασμό που προέρχεται από την πίστι, διότι δεν σε αφήνει να στρέφεσαι προς την πόρνη. Διότι ο γάμος είναι τίμιος, όχι άγιος∙ είναι καθαρός ο γάμος, δεν προσφέρει όμως αγιότητα, παρά εμποδίζει να μολυνθή η καθαρότητα που έχει δοθή με την πίστι.
(Προς Εβραίους, Λ΄ΕΠΕ 25,300. PG 63,210)
«Συνεργοί εν Κυρίω»
Μην κατηγορούμε τον γάμο, ούτε να νομίζουμε ότι είναι εμπόδιο και πρόσκομμα για τον δρόμο που οδηγεί στην αρετή το να έχη κανείς γυναίκα και παιδιά και να φροντίζη για σπίτι και να ασκή κάποια τέχνη. Να, και εδώ ήταν άνδρας και γυναίκα, που και εργαστήρια διεύθυναν και τέχνη ασκούσαν και επέδειξαν πολύ πιο αυστηρή εγκράτεια από αυτούς που ζουν στα μοναστήρια. Από πού είναι φανερό αυτό; Από αυτά που είπε ο Παύλος γι’ αυτούς αναφέροντάς τους , ή και καλλίτερα όχι από αυτά που είπε αναφέροντάς τους, αλλά και από αυτά που στη συνέχεια επιβεβαίωσε γι’ αυτούς. Διότι αφού είπε∙ «ασπάσασθε Πρίσκιλλαν και Ακύλαν», πρόσθεσε και το αξίωμά τους. Ποιό λοι0πόν είναι αυτό; Δεν είπε τους πλούσιους , τους διάσημους ,τους αριστοκράτες, αλλά τί; «Τους συνεργούς μου εν Κυρίω» ( Ρωμ. 16, 3 ) .
(Εις το «Ασπάσασθαι Πρίσκιλλαν και Ακύλαν», Α΄ΕΠΕ 27,30. PG 51,190-191 )
Εκκλησιασμός από τη βρεφική ηλικία
«Άννα ουκ ανέβη μετ’ αυτού, ότι είπε τω ανδρί αυτής∙ έως του αναβήναι το παιδάριον , εάν απογαλακτίσω αυτό, και οφθήσεται τω προσώπω Κυρίου και καθήσεται έως του αιώνος εκεί» (Α΄ Βασ. 1,22) .
Βλέπεις; Δεν το θεωρούσε ασφαλές να το αφήση στο σπίτι και να μεταβή στο ναό∙ διότι από τη στιγμή που της δόθηκε το δώρο, δεν ανεχόταν να εμφανισθή χωρίς δώρο. Να το οδηγήση πάλι στο ναό και έπειτα να το πάρη και να φύγη, φοβόταν. Γι’ αυτό περίμενε τόσο χρόνο, για να εμφανισθή μαζί με το δώρο. Και το οδήγησε και το άφησε και δεν δυσανασχέτησε εκείνο που αποχωρίστηκε από τη θηλή∙ γνωρίζετε πώς συνήθως δυσανασχετούν τα παιδιά, όταν παύουν να θηλάζουν. Όμως αυτό δε δυσανασχετούσε, ούτε όταν χωριζόταν από τη μητέρα του, αλλά έβλεπε προς το Δεσπότη, ο οποίος έκανε και εκείνη μητέρα και ούτε αυτή πονούσε καθώς αποχωριζόταν το παιδί της∙ διότι μεσολαβώντας η χάρις νίκησε τη φυσική συμπάθεια και νόμιζαν ότι βρισκόταν μαζί. Και όπως η Κληματαριά που έχει φυτευθεί σε κάποιο τόπο, απλώνει τόσο πολύ μακριά τις κληματόβεργες, και μολονότι το σταφύλι είναι κρεμασμένο σε μεγάλη απόσταση συνδέεται με τη ρίζα, έτσι ακριβώς συνέβηκε και με τη γυναίκα αυτή. Διότι ενώ διέμεινε στην πόλι άπλωνε το κλήμα της μέχρι το ναό, και εκεί κρέμασε ώριμο το σταφύλι της και η απόστασις του τόπου δεν εμπόδισε καθόλου, διότι η αγάπη του Θεού ένωνε το παιδί με τη μητέρα του. Διότι, αν και η ηλικία του ήταν ακόμη ανώριμη ,ήταν όμως ώριμη η αρετή του, και σε αυτούς που πήγαιναν στο ναό, γινόταν δάσκαλος της θεοσεβείας. Διότι ρωτώντας από περιέργεια και μαθαίνοντας τον τρόπο της γεννήσεώς του, έπαιρναν αρκετή παρηγοριά, δηλαδή ελπίδα στον Θεό.
(Περί Άννης, Γ΄ΕΠΕ 8Α, 72-74. PG 54,555 )
Κάνε τον εαυτό σου βασιλικό
Και συ, λοιπόν, γυναίκα, αυτήν να μιμηθής και αν είσαι στείρα, παρουσίασε τέτοια προσευχή και παρεκάλεσε τον ιερέα να σε βοηθήση με τη μεσιτεία του. Οπωσδήποτε, αν δεχθής με πίστι τα λόγια, η ευλογία των πατέρων θα καταλήξη σε καλό και ωραίο καρπό. Αν πάλι γίνης μητέρα, αφιέρωσε και συ το γυιό σου. Εκείνη τον οδήγησε στο ναό, εσύ κάνε τον εαυτό σου ναό βασιλικό. Διότι λέει: «Το σώμα υμών ναός του εν υμίν αγίου Πνεύματος εστι» ( Α΄ Κορ. 6, 19 ) .
Και πάλι∙ «ενοικήσω εν αυτοίς και εμπεριπατήσω» ( Β΄ Κορ. 6,16 ) .
Το σπουδαιότερο πράγμα η εν Κυρίω ανατροφή των παιδιών
Μέχρι πότε θα είμαστε σάρκες; μέχρι πότε θα σκύβουμε πάνω στη γη; Όλα ας έρχωνται σε δεύτερη θέση προκειμένου να γίνη η φροντίδα και η ανατροφή των παιδιών με βάσι την παιδεία και τη νουθεσία του Κυρίου. Αν το παιδί μάθη να σκέπτεται από την αρχή για την αρετή, απόκτησε μεγάλο πλούτο μεγαλύτερο από κάθε άλλο και δόξα μεγαλύτερη. Δε θα κατορθώσης τίποτε το σπουδαίο ,αν μάθης το παιδί σου κάποια τέχνη και την αρχαία φιλοσοφία, με την οποία θα αποκτήση χρήματα , όσο αν το διδάξης την τέχνη με την οποία θα περιφρονήση τα χρήματα. Αν θέλης να το κάνης πλούσιο, κάνε το με τον τρόπο αυτό. Διότι πλούσιος δεν είναι αυτός που έχει ανάγκη από πολλά χρήματα, και τον περιτριγυρίζουν πολλά αγαθά, αλλά εκείνος που δεν έχει ανάγκη από τίποτε. Αυτό να μάθης το γυιό σου ,αυτό να διδάξης ,αυτός είναι ο μεγαλύτερος πλούτος. Μην φροντίζης πώς να το κάνης να προκόψη στα κοσμικά διδάγματα και να το καταντήσης φιλόδοξο, αλλά φρόντισε με ποιο τρόπο θα μάθη να περιφρονή τη δόξα σ’ ετούτη τη ζωή. Από αυτό θα μπορούσε να γίνη πιο ένδοξος και πιο σπουδαίος.
Αυτά μπορούν να το κάνουν και ο φτωχός και ο πλούσιος . Αυτά δεν τα μαθαίνει κανείς από το δάσκαλο, ούτε από κάποια τέχνη, αλλά με τα θεία λόγια. Μη φροντίζης να ζήση εδώ πολλά χρόνια, αλλά να ζήση εκεί την αιώνια και ατέλειωτη ζωή.
Από την πρώτη ηλικία, ας τα οδηγήσουμε στην ουράνια πολιτεία.
Δεν είδατε ότι όσοι ζουν στις πόλεις, πολλές φορές ,μόλις τα παιδιά τους αποκοπούν από τη θηλή, τα κάνουν θαλλοφόρους και αγωνοθέτες και γυμνασιάρχες και χοροδιάρχες; Αυτό ας κάμνουμε και μεις. Από την πρώτη τους ηλικία ας τα οδηγήσουμε στην ουράνια πολιτεία. Διότι αυτή η επίγεια μόνο δαπανηρή είναι και δεν φέρνει κανένα κέρδος.
Πράγματι, πες μου, ποιό κέρδος θα μπορούσε να προέλθη από τις ζητωκραυγές του λαού; διότι, όταν έλθη η νύχτα, αμέσως όλος εκείνος ο κρότος και ο θόρυβος σβήνει, και όταν περάση το πανηγύρι, σαν να απόλαυσαν ένα όνειρο, έτσι μένουν πάλι έρημοι από κάθε ευφροσύνη και δεν μπορούν να βρουν, αν και την αναζητούν, την ευθυμία ούτε από τα στεφανώματα, ούτε από τις πολυτελείς ενδυμασίες και την άλλη εντυπωσιακή εμφάνισι, διότι όλα αυτά πέρασαν γρηγορότερα από κάθε άνεμο. Ενώ η πολιτεία των ουρανών είναι τελείως αντίθετη∙ χωρίς δαπάνη μας φέρνει πολύ και μόνιμο κέρδος. Διότι αυτόν που ζει εκεί δεν τον επεφημούν διαρκώς άνθρωποι μεθυσμένοι, αλλά το πλήθος των αγγέλων. Και γιατί λέγω το πλήθος των αγγέλων; Θα τον επαινέση και θα τον υποδεχθή ο ίδιος ο Δεσπότης των αγγέλων. Και εκείνος που επαινείται από τον Θεό, όχι μία, ούτε δύο και τρεις μέρες αλλά αιώνια πανηγυρίζει στεφανωμένος και δε θα δης ποτέ το κεφάλι του γυμνό από τη δόξα εκείνη. Διότι ο χορός του πανηγυριού αυτού δεν περιορίζεται σε ορισμένες μόνο μέρες ,αλλά επεκτείνεται στην αιωνιότητα του μέλλοντος.
Στην λειτουργία αυτή ποτέ δεν μπορεί να γίνη η φτώχεια εμπόδιο, αλλά μπορεί και ο φτωχός να τελέση τη λειτουργία αυτή και προπάντων ο φτωχός, διότι είναι απαλλαγμένος από κάθε βιωτική ματαιοδοξία∙ διότι δεν χρειάζεται δαπάνη χρημάτων και περιουσίας, αλλά ψυχή καθαρή και διάνοια γεμάτη από σωφροσύνη. Από αυτήν υφαίνονται για την ψυχή τα ενδύματα της πολιτείας εκείνης και πλέκεται το στεφάνι∙ ώστε αν δεν είναι στολισμένη με τα κατορθώματα της αρετής, δεν την ωφελεί σε τίποτε το πολύ χρυσάφι∙ όπως ακριβώς ούτε ζημιά προκαλείται από την πολλή φτώχεια, αν έχη αποθησαυρισμένο πλούτο εσωτερικό.
Μιμήσου τον Χριστό
Αυτόν και συ μιμήσου . Και αν ακόμη η σύζυγός σου διαπράξη άπειρα αμαρτήματα σε βάρος σου, όλα να τα παραβλέψης και να τα συγχωρήσης. Και να πάρης δύστροπη γυναίκα, να την αλλάξης με τη καλωσύνη και την πραότητα, όπως και ο Χριστός την Εκκλησία. Διότι όχι μόνο την ακαθαρσία της καθάρισε αλλά και τα γηρατειά της εξάλειψε, ξεντύνοντας τον παλαιό άνθρωπο, που περιβάλλεται από τα αμαρτήματα. Και αυτό πάλι υπονοώντας ο Παύλος έλεγε: « Ίνα παραστήση εαυτήν εαυτώ ένδοξον την εκκλησίαν, μη έχουσα σπίλον ή ρητίδα» ( Εφ. 5,27 ) . Δεν την έκανε δηλαδή μόνον καλή, αλλά και νέα, όχι στο σώμα, αλλά στη διάθεση.
Και δεν είναι μόνον αυτό θαυμαστό, ότι παίρνοντάς την άσχημη και δύσμορφη και αισχρή και γερασμένη δε σιχάθηκε την ασχήμια της, αλλά και σε θάνατο παρέδωσε τον εαυτό του , και τη μεταμόρφωσε σε ομορφιά ανυπέρβλητη∙ αλλ’ ότι και ύστερα από αυτά, αν και βλέπη πολλές φορές να κηλιδώνεται και να λερώνεται, δεν τη χωρίζει ούτε την αποκόπτει από τον εαυτό του, αλλά και επιμένει να την περιποιείται και να την διορθώνη. Διότι, πες μου, πόσοι αμάρτησαν μετά την πίστι τους σε αυτόν; Κι όμως δεν αισθάνθηκε αποστροφή γι’ αυτούς. Για παράδειγμα, εκείνος που στην Κόρινθο διέπραξε πορνεία, ήταν μέλος της Εκκλησίας∙ όμως δεν απέκοψε το μέλος αλλά το διόρθωσε. Η εκκλησία των Γαλατών όλη απεσκίρτησε και έπεσε στον Ιουδαϊσμό∙ όμως ούτε αυτήν την έδιωξε, αλλά αφού την θεράπευσε μέσω του Παύλου την επανέφερε στην προηγούμενη συγγένεια.
Όπως δηλαδή στην περίπτωσι των σωμάτων, αν συμβή κάποια ασθένεια δεν αποκόπτουμε το άρρωστο μέλος, αλλ’ απομακρύνουμε την αρρώστεια, έτσι ας κάνουμε και σχετικά με τη γυναίκα. Αν συμβή να έχη κάποια κακία, μη την διώξης, αλλά προσπάθησε να εξαφανίσης την κακία.
Αν και βέβαια μία γυναίκα μπορούμε να τη διορθώσουμε , αλλά πολλές φορές δεν μπορούμε να θεραπεύσουμε ένα ανάπηρο μέλος. Αλλ’ όμως αν και γνωρίζουμε ότι η αναπηρία του είναι αθεράπευτη, ούτε έτσι το αποκόπτουμε.
Πώς λοιπόν δεν είναι παράλογο, όπου είναι αδύνατη η διόρθωσις και δεν υπάρχει κανένα κέρδος, να δείχνουμε τόση φροντίδα, ενώ όπου είναι αγαθές οι ελπίδες και μεγάλη η μεταβολή να εμποδίζουμε την θεραπεία; Διότι εκείνα που είναι ανάπηρα στη φύσι είναι αδύνατο να τα διορθώσουμε πάλι, ενώ τη διεστραμμένη διάθεσι μπορούμε να την μεταβάλλουμε.
Και αν η γυναίκα είναι αδιόρθωτη;
Αν όμως λέγης, ότι αυτή πάσχει από αθεράπευτη αρρώστια και παρ’ όλο που την φρόντισες πολύ αυτή εξακολουθεί να έχη τις δικές της συνήθειες, ούτε έτσι πρέπει να την διώξης∙ διότι το μέλος που πάσχει από αθεράπευτη νόσο δεν κόβεται ούτε αυτό. Και είναι δικό σου μέλος αυτή, διότι λέγει: «Έσονται οι δύο εις σάρκαν μίαν» ( Γεν. 2, 24 ) . Και στην περίπτωσι βέβαια του μέλους δεν θα έχουμε κανένα κέρδος από τη θεραπεία, όταν από την αρρώστια του καταντήση να γίνη αθεράπευτο, , από την περίπτωσι όμως της γυναίκας, έστω κι αν εξακολουθή να νοσή αθεράπευτα, θα μας φυλαχθή μεγάλη αμοιβή όταν την διδάσκουμε και την παιδαγωγούμε.
Και αν εκείνη δεν κερδίση τίποτε από τη διδασκαλία μας, για τη υπομονή μας θα λάβουμε μεγάλη αμοιβή από το Θεό, διότι για το φόβο του δείξαμε τόσο μεγάλη υπομονή και υποφέραμε με πραότητα την κακία της και κρατήσαμε το μέλος μας. Διότι η γυναίκα είναι αναγκαίο μέλος μας και γι’ αυτό πρέπει να την αγαπάμε πάρα πολύ. Αυτό το πράγμα πάλι διδάσκοντας ο Παύλος έλεγε: «Ούτως οφείλουσιν οι άνδρες αγαπάν τας εαυτών γυναίκας , καθώς και ο Χριστός αγάπησεν την Εκκλησίαν∙ ότι μέλη εσμεν εκ του σώματος αυτού και εκ της σαρκός αυτού» ( Εφ. 5, 28-30 ) .
Όπως δηλαδή η Εύα, λέγει, έγινε από την πλευρά του Αδάμ, έτσι και μεις γίναμε από την πλευρά του Χριστού. Διότι αυτό σημαίνει, «εκ της σαρκός αυτού και εκ των οστέων αυτού» ( Γεν. 2, 21 ) .
Η ωφέλεια από τη διδασκαλία των ψαλμών
«Λαλούντες εαυτοίς ψαλμοίς και ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς» ( Εφ. 5, 19 ) . Επειδή η ανάγνωσις έχει κόπο και πολλή ενόχλησι, δεν ωδήγησε σε ιστορίες, αλλά σε ψαλμούς, για να ευχαριστής συγχρόνως την ψυχή σου ψάλλοντας και να αποφεύγης τον κόσμο.
«Με ύμνους, λέγει, και πνευματικές ωδές». Τώρα όμως τα παιδιά σας λέγουν τραγούδια και χορούς του σατανά, όπως και οι μάγειροι και οι τραπεζοκόμοι και οι χορευτές. Κανείς όμως δε γνωρίζει κανένα ψαλμό, αλλά και το πράγμα φαίνεται ότι είναι εντροπή και χλευασμός και προκαλεί γέλιο. Από εκεί διαιωνίζονται όλα τα κακά. Διότι σε όποιο χώμα τοποθετηθή το φυτό, τέτοιο καρπό θα φέρη∙ αν τοποθετηθή σε αμμώδες και αλμυρό, τέτοιο καρπό παράγει, αν σε γλυκό και εύφορο, πάλι όμοιο καρπό. Έτσι κάποια πηγή είναι τα διδάγματα.
Δίδαξε στο παιδί σου να ψάλλη εκείνους τους ψαλμούς που είναι γεμάτοι από φιλοσοφία, όπως για σωφροσύνη αμέσως, ή καλίτερα πριν από όλα να μη συναναστρέφεται με πονηρούς, αμέσως από αυτήν την αρχή του βιβλίου. Γι’ αυτό λοιπόν και από δω άρχισε να λέη ο προφήτης : «Μακάριος ανήρ ος ουκ επορεύθη εν βουλή ασεβών» ( Ψαλμ. 1, 1 ) . Και πάλι: «Ουκ εκάθισα μετά συνεδρίου ματαιότητος» ( Ψαλμ. 25, 4 ) .«Εξουδένωται ενώπιον αυτού πονηρευόμενος , τους δε φοβουμένους τον Κύριον δοξάζει» ( Ψαλμ. 14, 4 ) . Δίδαξέ το να συναναστρέφεται με αγαθούς ∙ και θα βρης εκεί πολλά τέτοια∙ για να εξουσιάζη την κοιλιά του, για να ελέγχη το χέρι του, για να μην είναι ακόλαστο, για να μην είναι πλεονέκτης, ότι δεν αξίζουν τίποτε τα χρήματα, ούτε η δόξα και όλα τα παρόμοια. Όταν από παιδί το ωθήσης προς αυτά, θα το οδηγήσης σιγά-σιγά και προς τα υψηλότερα.
Οι ψαλμοί περιέχουν τα πάντα, οι ύμνοι πάλι τίποτε το ανθρώπινο. Όταν συνηθίση στους ψαλμούς, τότε θα γνωρίση και τους ύμνους , διότι είναι ιερώτερο πράγμα. Διότι οι δυνάμεις των ουρανών υμνούν δεν ψάλλουν. Διότι λέγει: «Ουκ ωραίος ύμνος εν στόματι αμαρτωλού ( Σοφ. Σειρ. 15, 9 ) ∙ και πάλι: «Οι οφθαλμοί μου επί τους πιστούς της γης, του συγκαθήσθαι αυτούς μετ’ εμού», και πάλι: Ου κατώκει εν μέσω της οικίας μου ποιών υπερηφανίαν » ∙ και πάλι: «Πορευόμενος εν οδώ αμώμω, ούτος μοι ελειτούργει» ( Ψαλμ. 100, 6-8 ) .
Ωφέλειες από τη μελέτη των ψαλμών
Για να συμπεριφέρωνται πάλι με σύνεσι τα παιδιά, ας ακούσουν τον προφήτη που λέγει: «Ότι αι ψόαι μου επλήσθησαν εμπαιγμάτων» ( Ψαλμ. 37, 8 ) . Και ότι πρέπει να είναι εγκρατείς στο φαγητό: «Και απέκτεινεν εν τοις πλείοσιν αυτών, έτι της βρώσεως ούσης εν τω στόματι αυτών» ( Ψαλμ. 77, 30-31 ) . Και ότι πρέπει να είναι κυρίαρχοι των αγαθών : Πλούτος εάν ρέη, μη προστίθεσθε καρδίαν» ( Ψαλμ. 61,11 ) . Και για να εξουσιάζουν την δόξα: «Ουδέ συγκαταβήσεται αυτώ η δόξα αυτού» ( Ψαλμ. 48, 18 ) . Για να μην ζηλεύουν τους πονηρούς: «Μη παραζήλου εν πονηρευομένοις» ( Ψαλμ. 36, 1 ) . Για να θωρούν ότι οι εξουσίες δεν αξίζουν τίποτε: «Είδον τον ασεβή υπερηψούμενον και επαιρόμενον ως τας κέρδους του Λιβάνου, και παρήλθον, και ιδού, ουκ ην» ( Ψαλμ. 36, 35-36 ) . Για να θεωρούν τα παρόντα αγαθά μηδαμινά: «Εμακάρισαν τον λαόν ω ταύτα εστί∙ μακάριος ο λαός ου Κύριος ο Θεός βοηθός αυτού» ( Ψαλμ. 143, 15 ) . Ότι όχι απλώς αμαρτάνουμε, αλλά υπάρχει ανταπόδοσις: «Ότι συ αποδώσεις εκάστω κατά τα έργα αυτού» ( Ψαλμ. 61, 13 ) . Και γιατί δεν ανταποδίδει καθημερινά, λέγει: «Ο Θεός κριτής δίκαιος, και ισχυρός και μακρόθυμος» ( Ψαλμ. 7, 12 ) . Ότι η ταπεινοφροσύνη είναι καλό λέγει: «Κύριε, ουχ υψώθη η καρδία μου» ( Ψαλμ. 130, 1 ) . Ότι η υπερηφάνεια είναι κακό , λέγει: «Δια τούτο εκράτησεν αυτούς η υπερηφανία εις τέλος » ∙ και πάλι: «Κύριος υπερηφάνοις αντιτάσσεται » ∙ και πάλι: «Εξελεύσεται ως εκ στέατος η αδικία αυτών» ( Ψαλμ. 72, 6. Παροιμ. 3, 34. Ψαλμ. 72, 7 ) . Ότι η ελεημοσύνη είναι καλό, λέγει: « Εσκόρπισεν , έδωκε τοις πένησιν, η δικαιοσύνη αυτού μένει εις τον αιώνα» ( Ψαλμ. 111, 9 ) . Ότι είναι επαινετό να σπλαχνίζεται και να δανείζη τους άλλους: «Χρηστός ανήρ ο οικτείρων και κιχρών» ( Ψαλμ. 111, 5 ) . Και θα συναντήσης εκεί πολλά περισσότερα διδάγματα γεμάτα από φιλοσοφία, όπως για παράδειγμα , ότι δεν πρέπει να βρίζουμε , λέγει: «Τον καταλαλούντα λάθρα τον πλησίον αυτού τούτον εξεδίωκον» ( Ψαλμ. 100, 5 ) .
( Προς Κολοσσαείς, Θ’ ΕΠΕ 22, 266-270, PG 62, 362-363)
Από το βιβλίο: ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΤΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ
Χρυσοστομικός Άμβων Γ΄
«Ο ΓΑΜΟΣ, Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΟΥΣ»
Έκδοσις:
Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου
Νέα Σκήτη Αγ. Όρους
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου