Ἑλένη Βασσάλου
[Στὸ πλαίσιο τῆς Ἡμερίδος πού ἔλαβε χώρα στό Πολεμικό Μουσεῖοτήν 19η Μαΐου 2012 μέ θέμα:Θρησκευτικά: Ὀρθόδοξη Παιδεία ἤΠανθρησκειακή προπαγάνδα;]
1. Τὸ θέμα τῶν ριζικῶν μεταρρυθμίσεων στὴν θρησκευτικὴ ἀγωγὴ γεννήθηκε καὶ ἀναπτύχθηκε μέσα σ’ ἕνα ἰδεολογικὸ πλαίσιο ἀπὸ τὴν Μεταπολίτευση καὶ μετά, τὸ ὁποῖο τὰ τελευταῖα χρόνια ἐπιδιώκει νὰ κάνει ἰδιαιτέρως αἰσθητὴ τὴν αὐτοδικαίωσή του, ποὺ ἀφορᾶ στὴν ἀνθρώπινη αὐτοθέωση. (Ἡ ἱστορικὴ φράση «θὰ χωρίσουμε τὰ τσανάκια μας», ποὺ περιελάμβανε τὸν χωρισμὸ τῆς Ἐκκλησίας ἀπὸ τὸ Κράτος καὶ τὴν ἀπομόνωσή της στὰ τοῦ οἴκου της, ἔρχεται κατὰ καιροὺς στὴν ἐπιφάνεια ἐξ ἀφορμῆς διαφόρων θεμάτων, ὅπως ὁ πολιτικὸς γάμος, ὁ θρησκευτικὸς ὅρκος, ἡ πολιτικὴ κηδεία, ἡ ἀποτέφρωση τῶν νεκρῶν, ἡ κατάργηση τῆς προσευχῆς καὶ τοῦ ἐκκλησιασμοῦ στὰ σχολεῖα, ἡ κατάργηση τῆς διδασκαλίας τοῦ μαθήματος τῶν θρησκευτικῶν ἢ ἡ μετατροπή του σὲ θρησκειολογία. Τελευταῖα, τέτοια θέματα μπῆκαν στὸ πρόγραμμα πολιτικῶν κομμάτων, λὲς καὶ αὐτὰ εἶναι τὰ προβλήματα τῆς Ἑλλάδος). Στάση καθόλου τυχαία, ὅπως θὰ δείξουμε στὴ συνέχεια τοῦ θέματός μας.
2. Τὸ νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν στὰ Θρησκευτικὰ Δημοτικοῦ καὶ Γυμνασίου, τὸ ὁποῖο σχεδίασε τὸ Παιδαγωγικὸ Ἰνστιτοῦτο, ἐξέδωσε τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας καὶ ἐφαρμόζεται πιλοτικὰ σὲ 99 Δημοτικὰ καὶ 68 Γυμνάσια τῆς Ἑλλάδος δὲν προέκυψε ὡς κεραυνὸς ἐν αἰθρίᾳ. Προετοιμάστηκε μεθοδικὰ ἀπὸ καιρό:
. Οἱ 3 ἐγκύκλιοι Στυλιανίδη προκάλεσαν σκόπιμα ἀσάφεια καὶ ταλαιπωρία, ὥστε ν’ ἀναζητηθεῖ ἡ σωτήρια λύση, ἡ ὁποία ὅμως ἤδη εἶχε μεθοδικὰ σχεδιαστεῖ. Πρόκειται γιὰ τὴ γνωστὴ μέθοδο ἐπιβολῆς τῆς θέλησης τῶν ἰσχυρῶν τῆς γῆς. Δημιουργοῦν τὸ πρόβλημα καὶ κατόπιν, ὅπως σχεδιάζουν, τὸ ἐπιλύουν ὡς δῆθεν σωτῆρες.
. Ἐδῶ καὶ δέκα περίπου χρόνια ἐπιλεγμένοι ὁμιλητὲς καλλιεργοῦσαν συστηματικὰ στὰ θεολογικὰ συνέδρια τὶς ἰδέες τοῦ Προγράμματος. Τελευταῖο ἐκβιαστικὸ ψευδοεπιχείρημά τους ἦταν “νὰ εἶναι τὸ μάθημα ὑποχρεωτικὸ γιὰ ὅλους τοὺς μαθητές, ἀκόμη κι ἂν γίνει θρησκειολογικό, γιὰ νὰ μὴ φύγει ἀπὸ τὴν Ἐκπαίδευση”.
. Ἀντιλαμβάνονταν ὅμως, ὅτι δὲν εἶναι δυνατὸν ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία νὰ συμφωνήσει ὥστε οἱ Ὀρθόδοξοι μαθητὲς νὰ διδάσκονται θρησκειολογία, γι’ αὐτὸ τόνιζαν: «Ἡ ὑπόθεση τοῦ μαθήματος εἶναι μία ὑπόθεση καθαρὰ ἐκπαιδευτική, ἄρα ἁρμόδιο εἶναι μόνο τὸ ὑπουργεῖο Παιδείας καὶ κακῶς ἐμπλέκεται ἡ Ἐκκλησία. Ἐμεῖς εἴμαστε ὑπάλληλοι τοῦ Ὑπουργείου. Ἡ Ἐκκλησία νὰ κάνει τὴν κατήχηση στὸ ναό».
. Αὐτὴ ἡ θέση, ἐκτὸς τοῦ ὅτι συμπορεύεται μὲ τὴν ἐπιδίωξη χωρισμοῦ Ἐκκλησίας καὶ Κράτους, πρακτικὰ συντείνει στὸ διχασμὸ τῆς συνειδήσεως καὶ ἐν τέλει στὴν πνευματικὴ ἅλωση τῶν Θεολόγων καὶ τῶν Ὀρθόδοξων μαθητῶν, ἐφ᾽ ὅσον ἡ πίστη τους ὡς μέλη τῆς Ἐκκλησίας θὰ διαφέρει ἀπὸ τὴ θρησκευτικὴ τάση τῆς σχολικῆς κοινότητας. Ἡ δὲ Ἐκκλησία ἀπομένει στὴ γωνία νὰ μαζεύει τὶς στάχτες καὶ τὰ ἐρείπια τῆς μπερδεμένης ζωῆς τῶν παιδιῶν της, ἐκείνων ποὺ βάπτισε μὲ τὴ Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Γι’ αὐτὴν τὴν κατάσταση θὰ ἔχουν βάλει τὸ λιθαράκι τοὺς οἱ Θεολόγοι. Ὅμως στὴ λογικὴ τῶν μεταρρυθμιστῶν αὐτὸς ὁ διχασμὸς δὲν εἶναι πρόβλημα, ἀφοῦ εἶναι μέρος τοῦ ὅλου σχεδίου.. Ἔτσι κατασυκοφαντήθηκε τὸ ὑπάρχον μάθημα ὡς ὁμολογιακὸ – κατηχητικό, καθὼς καὶ ὁ Ν.1566/1985.
Προκύπτουν, ὅμως, τὰ ἑξῆς πολὺ ἁπλὰ ἐρωτήματα:
1. Ἐφ᾽ ὅσον οἱ συντάκτες τοῦ Π.Σ. ὁμολογοῦν ὅτι μὲ τὶς δικές τους ἐνέργειες καθάρθηκε τὸ μάθημα ἀπὸ τὸν κατηχητισμό, πῶς ἔρχονται ν’ ἀναιρέσουν τὴν κάθαρση ποὺ οἱ ἴδιοι ἔπραξαν;
2. Ἄλλωστε ὁ νόμος 1566/1985 προβλέπει τὸ σεβασμὸ τοῦ προσώπου τοῦ ἄλλου χωρὶς διακρίσεις, τὸ ἀπαραβίαστο τῆς ἐλευθερίας τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης, τὴ δημιουργικὴ καὶ κριτικὴ σκέψη, τὴν ἀντίληψη συλλογικῆς προσπάθειας καὶ συνεργασίας, ὥστε οἱ μαθητὲς ν’ ἀναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, καὶ μὲ τὴν ὑπεύθυνη συμμετοχή τους, νὰ συντελοῦν ἀποφασιστικὰ στὴν πρόοδο τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου, νὰ σέβονται τὶς ἀνθρώπινες ἀξίες, νὰ διαφυλάσσουν καὶ νὰ προάγουν τὸν πολιτισμό, ν’ ἀναπτύσσουν πνεῦμα φιλίας καὶ συνεργασίας μ’ ὅλους τοὺς λαοὺς τῆς γῆς, προσβλέποντας σ’ ἕναν κόσμο καλύτερο, δίκαιο καὶ εἰρηνικό.
. Οἱ ἴδιες ἰδέες, μὲ διαφορετικὴ διατύπωση, ὑποστηρίζονται ἐπίσης, στὸ νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν. Ἑπομένως, τί εἶναι αὐτὸ ποὺ ἐνόχλησε τοὺς μεταρρυθμιστές;
. Ἀπαντοῦν οἱ ἴδιοι στὸν «Ὁδηγὸ Ἐκπαιδευτικοῦ σ. 22-23 ὅτι στὸ ἄρθρο 6 § 2 (τοῦ ἐν λόγῳ νόμου) ποὺ ἀφορᾶ στὸ λύκειο, ὁρίζεται οἱ μαθητὲς «Νὰ συνειδητοποιοῦν τὴ βαθύτερη σημασία τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ ἤθους καὶ τῆς σταθερῆς προσήλωσης στὶς πανανθρώπινες ἀξίες…». Αὐτὴ ἡ διατύπωση θεωρήθηκε ὅτι νομιμοποιεῖ τὸν ὁμολογιακὸ χαρακτήρα τοῦ ΜτΘ, καὶ εὐνοεῖ τὴν περιχαράκωσή του ἐντός της Ὀρθοδοξίας, «ἐπιτρέποντας» τὴ διολίσθηση τῆς διδασκαλίας στὴν κατήχηση. Θεωρήθηκε, ἐπίσης, ὅτι ἀντιφάσκει πρὸς τὸν προβλεπόμενο στόχο τῆς «διάπλασης ἐλεύθερων, ὑπεύθυνων καὶ δημοκρατικῶν πολιτῶν».
. Προσωπικὰ ἀδυνατῶ νὰ ἐννοήσω τὴ λογική, ὅτι ἂν τὸ ΜτΘ βοηθήσει τοὺς Ὀρθόδοξους μαθητὲς νὰ «συνειδητοποιοῦν τὴ βαθύτερη σημασία τοῦ ὀρθόδοξου χριστιανικοῦ ἤθους καὶ τῆς σταθερῆς προσήλωσης στὶς πανανθρώπινες ἀξίες…», τότε διολισθαίνει στὴν κατήχηση, ἡ ὁποία τάχα δὲ συνάδει πρὸς τὴ «διάπλαση ἐλεύθερων, ὑπεύθυνων καὶ δημοκρατικῶν πολιτῶν»!!! Δηλαδή, οἱ Ὀρθόδοξοι μαθητὲς δὲν πρέπει νὰ διδάσκονται Ὀρθόδοξο χριστιανικὸ ἦθος, μήπως αὐτὸ εἶναι κατήχηση καὶ ἑπομένως δὲν γίνουν ἐλεύθεροι, ὑπεύθυνοι καὶ δημοκρατικοὶ πολίτες; Προφανῶς πρόκειται γιὰ σόφισμα καὶ παραχάραξη τῆς ἀλήθειας, πάνω στὴν ὁποία χτίστηκε ὁ μύθος τῆς πολυπολιτισμικότητας.
. Ὅμως ὁ νομοθέτης ἀκριβῶς αὐτὸ ζητᾶ στὸ 1ο ἄρθρο:
α) Νὰ γίνονται ἐλεύθεροι, ὑπεύθυνοι, δημοκρατικοὶ πολίτες, νὰ ὑπερασπίζονται τὴν ἐθνικὴ ἀνεξαρτησία, τὴν ἐδαφικὴ ἀκεραιότητα τῆς χώρας καὶ τὴ δημοκρατία, νὰ ἐμπνέονται ἀπὸ ἀγάπη πρὸς τὸν ἄνθρωπο, τὴ ζωὴ καὶ τὴ φύση καὶ νὰ διακατέχονται ἀπὸ πίστη πρὸς τὴν πατρίδα καὶ τὰ γνήσια στοιχεῖα τῆς ὀρθόδοξης χριστιανικῆς παράδοσης. Ἡ ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς τους συνείδησης εἶναι ἀπαραβίαστη.
. Τὰ ζητούμενα εἶναι τὸ ἕνα πλάι στὸ ἄλλο, ἀκριβῶς, ἐπειδὴ δὲν συγκρούονται μεταξύ τους, ἀλλὰ συμπληρώνουν τὴν ἐπιδιωκόμενη μόρφωση τοῦ μαθητῆ. Ἄλλωστε, ἐπειδὴ ἡ ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνείδησης εἶναι ἀπαραβίαστη, οἱ μὴ Ὀρθόδοξοι ἀπαλλάσσονται νομίμως.
. Εἶναι πασιφανές, ὅτι ἡ προαναφερθεῖσα θεώρηση, τὴν ὁποία ἀποδέχτηκαν οἱ συντάκτες τοῦ Προγράμματος Σπουδῶν καὶ τὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας νομιμοποιεῖ μία προσχηματικὴ δίοδο, ὥστε ὁ Ὀρθόδοξος μαθητὴς νὰ ὁδηγηθεῖ σὲ ἄλλους προσανατολισμούς, τάχα γιὰ λόγους ἐλευθερίας, ὑπευθυνότητας καὶ δημοκρατίας. Αὐτὴν τὴν προσχηματικὴ δίοδο υἱοθέτησαν, ἐπίσης, οἱ δύο πρῶτες ἐγκύκλιοι Στυλιανίδη.
. Εἶναι ὁρατὸ ὅτι ἐνδιαφέρει τοὺς μεταρρυθμιστές, νὰ μὴν ὑπάρχει στοὺς Ὀρθόδοξους μαθητὲς ὡς σημεῖο ἀναφορᾶς ὁ ξεκάθαρος προσανατολισμὸς τοῦ Χριστιανικοῦ ἤθους, ἀλλὰ νὰ συμφύρεται μὲ ποικιλία ἀπόψεων κάθε προελεύσεως.. Γιατί μὴ γελιόμαστε. Ἀπόλυτα ἐλεύθεροι ἐπηρεασμῶν δὲν ὑπάρχουν σὲ κανένα πολιτισμό. Στὴν ψυχὴ κάθε ἀνθρώπου εἶναι συνυφασμένες οἱ μνῆμες ἀπὸ τὸ περιβάλλον ποὺ γεννήθηκε καὶ τὴν κοινωνία ποὺ ζεῖ. Ὑποστηρίζεται, μάλιστα, ὅτι αὐτὲς οἱ μνῆμες ἄρχονται ἀπὸ τὴν περίοδο τῆς κυήσεώς του.
. Ὁ συμφυρμὸς ὅμως ἀπόψεων καὶ προσανατολισμῶν, οἱ ὁποῖοι ἀλλάζουν κατὰ τὰ συμφέροντα, δημιουργεῖ πνευματικὴ σύγχυση. Ἔτσι ἀνθίζουν τὰ πάθη, ἀμβλύνονται οἱ προσωπικὲς ἀντιστάσεις, χάνεται ἡ διάκριση τῆς ἀλήθειας καὶ τῆς ἀξίας μιᾶς ἐπιλογῆς, ὁπότε ἐπικρατοῦν χαοτικὲς συνθῆκες στὴν καθημερινὴ συνεννόηση καὶ προοπτική. Αὐτὸ ἤδη τὸ ζοῦμε στὴν κοινωνία. Ἁπλῶς ὁ συμφυρμὸς θὰ γίνεται πλέον ἐπίσημα ἀπὸ τὸ σχολεῖο καὶ ἰδιαίτερα ἀπὸ τὸ ΜτΘ, μὲ τὸ προσωπεῖο τῆς ἀπελευθέρωσης, τοῦ πλουραλισμοῦ, τοῦ σεβασμοῦ τῆς ἰδιαιτερότητας τῶν προσώπων μίας πολυπολιτισμικῆς κοινωνίας…
3. Θέτουμε εὐθέως τὸ ζήτημα: Οἱ ὁραματιστὲς τῶν μεταρρυθμίσεων ποιὸν ρώτησαν; Ἀπὸ ποιὸν «πῆραν εὐχὴ» – ὅπως ταιριάζει σὲ Ὀρθόδοξους Θεολόγους – ἔγκριση γιὰ ριζικὲς μεταρρυθμίσεις; Μήπως ἀπὸ τὸν Ὀρθόδοξο ἑλληνικὸ λαό, ὁ ὁποῖος ἔχει τὸ κατοχυρωμένο δικαίωμα τῆς θρησκευτικῆς ἐλευθερίας, καθὼς καὶ τὸ δικαίωμα νὰ ἐξασφαλίζει τὴ μόρφωση – διαπαιδαγώγηση καὶ ἐκπαίδευση τῶν τέκνων του σύμφωνα μὲ τὶς θρησκευτικὲς καὶ φιλοσοφικές του πεποιθήσεις;
. Ἂν τὸ κριτήριο τῶν μεταρρυθμίσεων, ὅπως ὁμολογοῦν, εἶναι οἱ διεθνεῖς ἐξελίξεις, εἶναι πασιφανὲς ὅτι τὸ ΜτΘ παύει πλέον νὰ στοχεύει στὴν ἀναγνωρισμένη καὶ νομικὰ κατοχυρωμένη ἀποστολή του – νὰ ἐξασφαλίζει τὴ μόρφωση καὶ ἐκπαίδευση ποὺ ἐπιθυμοῦν καὶ δικαιοῦνται οἱ Ἕλληνες πολίτες, σύμφωνα μὲ τὶς θρησκευτικές τους πεποιθήσεις – ἀλλὰ θὰ ἄγεται καὶ θὰ φέρεται ἀπὸ τὶς ἑκάστοτε διεθνεῖς ἐξελίξεις, ὁπότε ὁ λαὸς θὰ πατρονάρεται νὰ ἀποδέχεται τὴν κάθε ἀλλαγή.. Ἐπισημαίνουμε ὅτι ἀκριβῶς αὐτὸς ὁ συνδυασμὸς συμφυρμοῦ καὶ πατροναρίσματος διευκολύνει τὰ μέγιστα τὸν ἀπόλυτο πνευματικὸ ἔλεγχο τῶν προσωπικῶν πεποιθήσεων καὶ ἐπιλογῶν τῶν λαῶν ἀπὸ τὴν ἐπιδιωκόμενη «Νέα Τάξη Πραγμάτων» γιὰ τὸν 21ο αἰώνα.
4. Ἂς ἔρθουμε τώρα στὰ πιὸ σοβαρὰ μεθοδολογικὰ – παιδαγωγικὰ προβλήματα ποὺ δημιουργεῖ τὸ νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν στὰ θρησκευτικὰ Δημοτικοῦ καὶ Γυμνασίου, σύμφωνα μὲ τὶς ἐκτιμήσεις διδασκόντων στὸ πιλοτικὸ πρόγραμμα.
. Συνήθως, κάτω ἀπὸ τὴν κεντρικὴ ἰδέα τῶν θεματικῶν ἑνοτήτων φιλοξενοῦνται πολλὰ καὶ ἑτερόκλητα ζητήματα, τὰ ὁποῖα πρέπει νὰ συνδεθοῦν ἔτσι ὥστε ν’ ἀνταποκρίνονται στὴν κεντρικὴ ἰδέα. Αὐτὸ ἀποτελεῖ βασικὴ δυσκολία τοῦ διδάσκοντος.
. Τὰ θέματα ἀντιμετωπίζονται ἀπὸ τὸ Πρόγραμμα ἐπιφανειακά, ὡς ἀφορμήσεις γιὰ νὰ μεταφερθεῖ ὁ μαθητὴς σὲ δικές του παραστάσεις, σὲ κοινοὺς τόπους ὅπως ἡ ἀγάπη, ὁ σεβασμὸς στὸν ξένο, τὸν διαφορετικό, χωρὶς νὰ διακρίνει τὸ περιεχόμενο καὶ τοὺς στόχους τοῦ θρησκευτικοῦ χώρου τους.
. «Οἱ μαθητὲς εἶναι ἀνώριμοι ν’ ἀκούσουν τὰ θέματα καὶ νὰ τὰ δουλέψουν». Εἶναι φυσικό. Πρόκειται γιὰ μαθητὲς Δημοτικοῦ καὶ Γυμνασίου ποὺ καλοῦνται νὰ ἐπεξεργαστοῦν ὕλη τῆς Β´ Λυκείου σὲ μεγαλύτερη ἔκταση.
. Τὰ πολλὰ κι ἀσύνδετα ζητήματα κάθε θεματικῆς ἑνότητας συνοδεύονται ἀπὸ δεκάδες φωτοτυπίες, διότι δὲν ὑπάρχει ἕνα βιβλίο. Οἱ μαθητὲς χάνονται, ἐπειδὴ ἀδυνατοῦν νὰ ἐντοπίσουν τί νὰ μελετήσουν.. Ἀναφορικὰ μὲ τὶς προτεινόμενες δραστηριότητες, οἱ μαθητὲς μένουν κυρίως στὴ διαδικασία τοῦ παιχνιδιοῦ καὶ λιγότερο στὶς ἰδέες τῶν θεμάτων. Οἱ προσωπικὲς ἐντυπώσεις τους συνήθως εἶναι συγκεχυμένες, ἐνῶ κατὰ τὴν πλοήγηση στὸ διαδίκτυο συναντοῦν πληροφορίες συχνὰ συκοφαντικὲς ἢ παραθρησκευτικές, ποὺ τοὺς ἐπιτείνουν τὴ σύγχυση. Αὐτὸ ἀπὸ μόνο του εἶναι ἐξαιρετικὰ σοβαρὸ καὶ ἐπικίνδυνο. Πιθανὸν νὰ ὁδηγηθοῦν σὲ παραθρησκευτικὰ ἀδιέξοδα, ἂν δὲ μπλέξουν μὲ ἀκατάλληλες γιὰ τὴν ἡλικία τους πληροφορίες.
. Σύμφωνα μὲ τὸ σύστημα διδασκαλίας ὁ διδάσκων μόνο συντονίζει τὴν ὅλη διαδικασία, χωρὶς νὰ ἐκφράζει κρίσεις ἂν ἡ πληροφορία ποὺ παρουσιάζει ὁ μαθητὴς εἶναι ἐσφαλμένη. Δὲν λέει «αὐτὸ εἶναι σωστὸ κι ἐκεῖνο εἶναι λάθος», ἀλλ’ ἀφήνει τοὺς μαθητὲς ν’ ἀξιολογήσουν, ἐνῶ δὲ διαθέτουν τὶς προϋποθέσεις τῶν εἰδικῶν γνώσεων καὶ βιωμάτων. Ὅλες οἱ ἀπόψεις ἀδιακρίτως γίνονται ἀποδεκτὲς μὲ τὸ ζητούμενο, ὅτι ἔτσι γνωρίζουν τὴ διαφορετικότητα.. “Τὸ Π.Σ. ἐνδιαφέρεται κυρίως γιὰ τὴ διαδικασία, οἱ μαθητὲς νὰ ψάξουν, νὰ σκεφτοῦν, νὰ αἰσθανθοῦν. Δὲν ἐνδιαφέρεται ἐὰν ἀποκομίσουν ἀντικειμενικὲς γνώσεις ἢ λανθασμένες ἐντυπώσεις. Ἡ φιλοσοφία τοῦ μαθήματος εἶναι «πὲς στὰ παιδιὰ 10 πράγματα καὶ ἄφησέ τα». Στὴν πράξη δὲν ἀποκομίζουν κάτι ἰδιαίτερο”.
. Ἕνας ἀπὸ τοὺς διδάσκοντες σὲ πιλοτικὸ σχολεῖο μοῦ ἀνέφερε ὅτι «νιώθει σὰν νὰ τὸν ἔχουν καλέσει σὲ ἕνα τραπέζι ὅπου ὑπάρχουν 100 φαγητὰ γιὰ νὰ τὰ δοκιμάσει καὶ στὸ τέλος φεύγει χωρὶς νὰ ἔχει τὴ γεύση κανενός». Ἂν αὐτὸ συμβαίνει μὲ τὸν διδάσκοντα, τί μποροῦμε νὰ ποῦμε γιὰ τὸ μαθητή.
. Ἔτσι ἡ ἀνάλυση τοῦ Προγράμματος περὶ «χειραφετήσεως τῶν μαθητῶν καὶ σχηματισμοῦ μίας πραγματικὰ ἀκριβοδίκαιης εἰκόνας στὰ προτεινόμενα θέματα τῶν ἑνοτήτων» ἀποδεικνύεται ἐξωπραγματική. Ἡ δὲ ἀντίληψη ὅτι μὲ τὸ νέο Πρόγραμμα «τίποτε δὲν θεωρεῖται δεδομένο, καμιὰ ἐξουσία δὲν εἶναι ὑπεράνω κριτικῆς, συμπεριλαμβανομένης καὶ τῆς αὐθεντίας τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ», ἀποδεικνύεται τόσο ἐπιπόλαιη (σ. 21), ἐνῶ ἑδραιώνει τὸ μαθητὴ σὲ ἐλλιπεῖς καὶ ψεύτικες ἐντυπώσεις καὶ ἐν τέλει στὴν οἴηση ποὺ δὲν ὠφελεῖ σὲ καμιὰ ἡλικία, πόσο μᾶλλον σὲ μικρὰ παιδιά. Ὑπὸ τὶς προηγούμενες συνθῆκες, ἡ προβαλλόμενη χειραφέτηση ταυτίζεται μὲ τὴν προμελετημένη παγίδευση.
5. Σύμφωνα μὲ τὴν Ὀρθόδοξη θεολογία, ὑπάρχουν πολὺ σοβαρὰ θεολογικὰ ζητήματα στὸ Π. Σ. τὰ ὁποῖα «συμπτωματικὰ» τὰ συναντᾶμε στὶς ἰδέες τῆς Θεοσοφίας, τῆς Μασονίας, τῆς Ν. Ἀκρόπολης κ.ἄ. νεοεποχήτικων παραθρησκευτικῶν ὁμάδων στὸν Τόπο μας.
. Θὰ ξεκινήσω ἀπὸ τὴ μαρτυρία μιᾶς δασκάλας, ἡ ὁποία μοῦ ἀπάντησε περιχαρής: «Τώρα δὲν διδάσκουμε τὸ Χριστιανισμό, ἀλλὰ τὶς θρησκεῖες. Ἀφήνουμε τὰ δογματικὰ κι αὐτὸ μᾶς δίνει μεγάλη ἐλευθερία νὰ βγάλουμε συμπεράσματα».
. Ὅταν τὴ ρώτησα «πῶς διαχειρίζεται τὰ ἀντίθετα στοιχεῖα ποὺ ὑπάρχουν μεταξὺ τῶν θρησκειῶν π.χ. ἡ γυναίκα στὸ Ἰσλὰμ ἀντιμετωπίζεται μὲ σκληρότητα καὶ ἀπαξίωση, ἐνῶ στὸ Χριστιανισμό…», πρὶν προλάβω νὰ τελειώσω τὴ φράση, ἀπάντησε: «Ναί, ἀλλὰ στὸ Χριστιανισμὸ οἱ γυναῖκες δὲν μπαίνουν στὸ ἱερό». Πῆγα νὰ διορθώσω τὸ συνειρμό της. Πρὶν προλάβω, ἀπαντᾶ πάλι: «Ὅλοι ἔχουμε ἀνάγκη νὰ πιστεύουμε κάπου. Αὐτὸ πρέπει νὰ φανεῖ. Καμιὰ θρησκεία δὲν προάγει τὰ μίση. Ὑπάρχουν συμβολισμοὶ σὲ κάθε θρησκεία. Αὐτὸ ποὺ ἔχει σημασία εἶναι νὰ δημιουργήσουμε σκεπτόμενους ἀνθρώπους».
. Ἡ δασκάλα, βεβαίως, δὲν εἶχε θεολογικὲς γνώσεις, ὅποτε εἶναι σ’ ἕνα βαθμὸ ἀναμενόμενα αὐτὰ ποὺ εἶπε. Ὅμως, ἐπιβεβαιώθηκαν τὰ θεολογικὰ προβλήματα ποὺ ἐντοπίζονται στὸ ἐν λόγῳ Πρόγραμμα. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουμε:
. Ἀπουσιάζει ἡ σημαντικότερη γνώση ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς εἶναι ὁ Σωτήρας τοῦ κόσμου. Γι’ αὐτὴν τὴν Ἀποκάλυψη ὁ Χριστὸς ἔστειλε τοὺς Μαθητές του «εἰς πάντα τὰ ἔθνη» (Ματθ. κη´ 19) κι ἐμεῖς δὲν θὰ τὴ λέμε οὔτε στὸν Τόπο μας… Γιὰ τὸ Πρόγραμμα, ὁ Χριστὸς εἶναι Θεός, ὅπως θεοὶ ὑπάρχουν σὲ κάθε θρησκεία. Εἶναι δάσκαλος, ὅπως ὑπάρχουν οἱ μεγάλοι δάσκαλοι τῶν θρησκειῶν Μωάμεθ, Κομφούκιος καὶ Βούδας.
. Ἡ ἀναφορὰ στὴν Κυριακή, στὴ σημασία τῆς καμπάνας, τοῦ ναοῦ, τῶν κεριῶν, τῶν εἰκόνων, τοῦ Σταυροῦ γίνεται ἡ ἀφορμὴ γιὰ νὰ γνωρίσουν οἱ μαθητὲς τὸ Σάββατο τῶν Ἑβραίων τὴ συναγωγή, τὴν Παρασκευὴ τῶν Μουσουλμάνων, τὸ τζαμί, τὸν ἰμάμη καὶ ὅλα τὰ σχετικὰ μὲ τὴν προσευχὴ στὸ Ἰσλάμ, καὶ τὰ Σύμβολα τῶν θρησκειῶν τοῦ κόσμου.
. Στὴ «χαρὰ τῆς γιορτῆς. Τὰ Χριστούγεννα» τὸ εἰδικὸ βάρος τοῦ θέματος δὲν πέφτει στὴν ἐνανθρώπηση τοῦ Σωτήρα τοῦ κόσμου, ὅπως θὰ ἀναμέναμε, ἀλλὰ στὴν ἔννοια «γιορτάζω ἐγὼ ὁ ἄνθρωπος, ὅποιος κι ἂν εἶμαι, ὅ,τι κι ἂν πιστεύω». Κέντρο ὁ ἄνθρωπος, ὄχι ὁ Χριστός. Ὁ Χριστὸς παρουσιάζεται ὡς δῶρο στὸν ἄνθρωπο. Τὸ πρόσωπό του ἀποκόπτεται ἀπὸ τὸ «ἐτέχθη ὑμῖν σήμερον σωτήρ, ὅς ἐστι Χριστὸς Κύριος» (Λουκ. β´11) για ὅλο τὸν κόσμο.
. Γι’ αὐτὸ προτείνεται ἀπὸ τὸ Πρόγραμμα, ὡς πρώτη δραστηριότητα, ἡ γιορτὴ γενεθλίων ἑνὸς μαθητῆ στὴν τάξη… ἀντὶ νὰ προταθεῖ γιορτὴ μὲ τὰ νοήματα τῆς Γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ. Παράλληλα παρουσιάζονται οἱ σημαντικὲς γιορτὲς τῶν Ἑβραίων, τῶν Μουσουλμάνων καὶ τῶν Ἰνδουιστῶν, ἐνῶ ἐμπεδώνονται μὲ ἀντίστοιχες δραστηριότητες. Π.χ. οἱ μαθητὲς μποροῦν νὰ τοποθετήσουν πάνω σὲ ἕνα μεγάλο χαρτόνι φωτογραφίες ἀπὸ ὅλα τὰ προηγούμενα θέματα καὶ νὰ γράψουν τὰ δικά τους συμπεράσματα. Μὲ ποιὲς εἰδικὲς γνώσεις;
. Προσεγγίζοντας προσεκτικὰ τὸ πνεῦμα τοῦ Προγράμματος ἀντιλαμβανόμαστε, τί ἐννοοῦνε ὅταν ἰσχυρίζονται ὅτι οἱ ἀφορμήσεις τοῦ γίνονται ἀπὸ τὸ Χριστιανισμό. Οὐσιαστικὰ ὁ Χριστὸς χρησιμοποιεῖται ἁπλῶς ὡς πέρασμα γιὰ τὴν ἀνάδειξη τῶν προσωπικῶν θρησκευτικῶν καὶ πολιτιστικῶν ἀντιλήψεων τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἀνθρωπος εἶναι τὸ κέντρο, ὄχι ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ.
. Στὸ ἴδιο μοτίβο κινοῦνται, στὴ συντριπτική τους πλειοψηφία, οἱ θεματικὲς ἑνότητες: Σ’ ὅλες τὶς θρησκεῖες οἱ ἄνθρωποι προσεύχονται, ἔχουν ἱεροὺς τόπους, ἱερὰ βιβλία, μεγάλους δασκάλους – ἀνάμεσά τους εἶναι ὁ Χριστός, ὁ Μωάμεθ, ὁ Κομφούκιος καὶ ὁ Βούδας – νηστεύουν, ἀσκοῦνται, ἔχουν σύμβολα. Ὅλες ἔχουν ἁγίους, ὅπως τοὺς «Βούδα, Κομφούκιο, Μωάμεθ, Βισνοὺ (Κρίσνα), Δαλάι Λάμα, Γκάντι καὶ πολλὰ ἄλλα πρόσωπα, ἱστορικὰ ἢ μυθικά». Συνεξετάζονται δηλ. ὡς «ἅγιοι ἄνθρωποι» ἱστορικὰ καὶ μυθικὰ πρόσωπα τῶν θρησκειῶν ἰσότιμα, ἀνεξαρτήτως ἂν μετέχουν στὴν ἀλήθεια καὶ τὴ ζωὴ τοῦ Θεοῦ ἢ βρίσκονται στὸ χῶρο τῆς φαντασίας τῶν εἰδωλολατρικῶν ἐπινοήσεων. Ὁ Γέροντας Πορφύριος ὑπάρχει στὴν ἴδια κατηγορία μὲ κοινωνικοὺς ἐργάτες καὶ μὲ τὸ λειτουργό της βουδιστικῆς μαγείας Δαλάι Λάμα.. Στὰ πλαίσια τῆς διδασκαλίας τῶν ἑορτῶν τὰ γενέθλια του Μωάμεθ, ἡ γιορτὴ σωτηρίας τῶν Ἑβραίων, τὸ φεστιβὰλ τῶν φώτων τῶν Ἰνδουιστῶν, ἑορτῶν τοῦ Βουδισμοῦ, ὅπως ὁ χορὸς τοῦ δράκου στὴν Κίνα, οἱ μαθητὲς θὰ μελετήσουν, ἐπίσης, τὴν ἱστορία τῆς Ροὺθ τῆς Π.Δ. καὶ τὴν παραβολὴ τοῦ σπλαχνικοῦ Σαμαρείτη τῆς Κ.Δ. Μεταξὺ δὲ τῶν δραστηριοτήτων θὰ κατασκευάσουν κολλὰζ – ψηφιδωτό, χρησιμοποιώντας γνώσεις ἀπὸ τὸ χῶρο τοῦ Χριστιανισμοῦ καὶ τῶν ὁμολογιῶν του, καθὼς καὶ τῶν θρησκειῶν.
. Ὅπως ἀναφέρει ὁ σχετικὸς πίνακας θὰ περιλαμβάνονται «φωτογραφίες ναῶν, ὀνόματα κοινοτήτων, σύμβολα καὶ χρώματα θρησκειῶν, ἀγάλματα, εἰκόνες κ.ἄ.», ἐνῶ στὸ κέντρο οἱ μαθητὲς θὰ γράψουν «ἕνα σύνθημα / τὸν τίτλο τῆς ἑνότητας» ποὺ μόνοι τους θὰ συναποφασίσουν. Στὸ Πρόγραμμα δὲν ὑπάρχει θρησκευτικὸ στοιχεῖο ποὺ νὰ μὴν τὸ ἐπιστρατεύσουν. Ὅλος αὐτὸς ὁ συμφυρμὸς τί καὶ ποιὸν ἐξυπηρετεῖ;
. Ἂν τὸ Πρόγραμμα δὲν στόχευε στὸ θρησκευτικὸ συγκρητισμό, θὰ μποροῦσε κάλλιστα νὰ διδάξει τὰ στοιχεῖα τῶν θρησκειῶν, χωρὶς νὰ τὰ συνδέσει μὲ ἀφηγήσεις τῆς Ἁγίας Γραφῆς.
. Ὁ Χριστὸς ὡς καλὸς Σαμαρείτης ἔρχεται ν’ ἀπελευθερώσει τὸν ἄνθρωπο ποὺ πέφτει στοὺς ληστὲς (τὴν πολύμορφη ἁμαρτία) καὶ νὰ τὸν ὁδηγήσει στὴ ἴαση μέσα ἀπὸ τὴ θεραπεία ποὺ τοῦ προσφέρει ἡ μυστηριακὴ ζωὴ στὴν Ἐκκλησία. Δὲν προσέφερε κανένα πολύχρωμο συνονθύλευμα ἀνθρώπινων ἐπινοήσεων.
. Αὐτὴ ἡ τακτική, νὰ βρίσκομε ἐρείσματα στὸ λόγο τῆς Ἁγίας Γραφῆς προκειμένου νὰ πετύχομε τὴ σύγκλιση τῶν θρησκευτικῶν ἀξιῶν ποὺ θὰ στηρίξουν τὴ «δημιουργία μίας σύγχρονης πολυπολιτισμικῆς κοινωνίας» σύμφωνα μὲ τὶς διεθνεῖς ἐξελίξεις τοῦ 21ου αἰώνα – δὲν ἀπέχει ἀπὸ τοὺς στόχους τῆς Alice Ann Bailey (1880-1949), ὅπως τοὺς ὁραματίζεται στὸ βιβλίο της «Τὰ προβλήματα τῆς ἀνθρωπότητος, κέφ. ϛ´, Τὸ πρόβλημα τῶν Ἐκκλησιῶν», σ. 183- 239.
. Ἡ Bailey προτείνει στοὺς Θεοσοφιστὲς ν’ ἀπομονώσουν τὶς ἀλήθειες ποὺ εἶναι οὐσιώδεις γιὰ τὴν πρόοδο καὶ τὴ φώτιση τοῦ ἀνθρώπου καὶ νὰ ἀπορρίψουν ἐκεῖνες τὶς ἀλήθειες ποὺ εἶναι ἐπιδεκτικὲς ἀμφισβητήσεως. Νὰ καθορίσουν τὸ δρόμο τῆς σωτηρίας ποὺ πρέπει ν’ ἀκολουθήσουν οἱ Ἐκκλησίες. Τὸ κλειδὶ τῆς ἀλήθειας βρίσκεται στὴν ἑνοποιητικὴ δύναμη τῆς Συγκριτικῆς Θρησκείας. Μόνο οἱ ἀρχὲς καὶ οἱ ἀλήθειες ποὺ εἶναι παγκοσμίως ἀναγνωρισμένες νὰ ἔχουν τὴ θέση τους στὴν κάθε θρησκεία.. Ὅλες οἱ θρησκεῖες νὰ θεωροῦνται ὅτι προέρχονται ἀπὸ μία μεγάλη πνευματικὴ πηγή, ἀπὸ τὴν ὁποία εἶναι ἀναπόφευκτο νὰ προβάλλει ἡ καθολικὴ παγκόσμια θρησκεία. Δὲν θὰ ὑπάρχουν τότε οὔτε χριστιανοὶ οὔτε εἰδωλολάτρες, οὔτε Ἰουδαῖοι οὔτε ἐθνικοί, ἀλλ’ ἁπλῶς καὶ μόνον ἕνα μεγάλο σῶμα πιστῶν, ποὺ θὰ προέρχονται ἀπ’ ὅλες τὶς τρέχουσες θρησκεῖες. Αὐτοὶ θ’ ἀποδέχονται τὶς ἴδιες ἀλήθειες, ὄχι ὡς θεολογικὲς ἀντιλήψεις, ἀλλ’ ὡς οὐσιώδεις γιὰ τὴν πνευματικὴ ζωὴ καὶ θὰ στέκουν ἑνωμένοι πάνω στὸ βάθρο τῆς ἀδελφότητας καὶ τῶν ἀνθρώπινων σχέσεων. Μιὰ τέτοια Παγκόσμια Θρησκεία δὲν ἀποτελεῖ νωχελῆ ὀνειροπόληση, ἀλλὰ κάτι τὸ ὁποῖο σήμερα προσλαμβάνει σαφῆ μορφή».
. Συμπληρώνει: «στὸν κόσμο τοῦ μέλλοντος οἱ ἄνθρωποι παντοῦ καὶ οἱ ὀπαδοὶ κάθε θρησκείας, νὰ τηροῦν τὶς ἴδιες ἅγιες ἡμέρες καὶ νὰ ἑνώνονται γιὰ νὰ τιμοῦν τὶς ἴδιες γιορτές.
. Αὐτὲς οἱ ἀρχὲς τῆς Θεοσοφίας ποὺ εἶναι ἐπίσης, ἀρχὲς τῆς Μασονίας, τῆς Νέας Ἀκρόπολης καὶ τόσων ἄλλων παραθρησκευτικῶν ὁμάδων κοινῆς κοσμοθεωρίας, περνᾶνε μέσα ἀπὸ τὴ δίοδο τῆς ἐπικοινωνίας τῶν λαῶν, τὴ συγκριτικὴ μελέτη τῶν πολιτισμῶν, τὴ φιλοσοφία τῶν θρησκειῶν, μέσα ἀπὸ τὴν ἀναζήτηση δυνάμεων αὐτοθεραπείας καὶ μεταμόρφωσης κ.α. Γιὰ τὶς ὁμάδες αὐτὲς ὁ Χριστὸς δὲν εἶναι ὁ Σωτήρας τοῦ κόσμου, ἀλλὰ ἕνας μύστης, ἕνας δάσκαλος. Κατ’ αὐτούς, ὄψεις τῆς ἀλήθειας ὑπάρχουν σ’ ὅλες τὶς θρησκεῖες τοῦ κόσμου.
. Μὲ τέτοιες θέσεις, ἀντιλαμβάνεστε ὅτι ὁ Κύριος ἠμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς «ἔκανε λάθος» ποὺ ἔγινε ἄνθρωπος, δὲ χρειαζόταν νὰ προσλάβει τὴν ἀνθρώπινη φύση μας. Κατ’ αὐτούς, εἶναι στὴ δυνατότητα τοῦ ἀνθρώπου νὰ προσλάβει τὴν ὑπάρχουσα ἀλήθεια καὶ νὰ ἀναδείξει τὴ «χριστικὴ του συνείδηση», τὴ συνείδηση τοῦ φωτισμένου, ποὺ γνωρίζει ὅτι ἡ οὐσία τοῦ Πατέρα/ Μητέρα Θεοῦ τῆς Δημιουργίας ὑποτίθεται, ὑπάρχει μέσα του, γι’ αὐτὸ μπορεῖ νὰ ἑνώνεται μαζί της. Εἶναι ὁ ἴδιος Θεός. (Στὸν ὄρο Πατέρα/ Μητέρα Θεοῦ τῆς Δημιουργίας φιλοξενοῦνται οἱ πιὸ ὀνομαστὲς ἀρσενικὲς καὶ θηλυκὲς θεότητες τῶν θρησκειῶν)
. Τελειώνοντας αὐτὴ τὴ συνοπτικὴ προσέγγιση, ἐκτιμῶ ὅτι, γιὰ τὶς ἀπόψεις καὶ ἐπιδιώξεις τῆς Θεοσοφίας καὶ τῶν ὁμάδων της, τὸ νέο Π.Σ. τοῦ ΜτΘ, ἂν δὲν εἶναι δάκτυλός τους, ἀποτελεῖ τὸ καλύτερο δῶρο ποὺ θὰ μπορούσαμε νὰ τοὺς προσφέρουμε. Διότι μέσα στὶς πρωταρχικές τους ἐπιδιώξεις εἶναι νὰ διδάσκονται πλέον οἱ φιλοσοφίες καὶ οἱ πρακτικές τους στὰ σχολεῖα, π.χ. μέσα ἀπ’ τὰ προγράμματα ἀγωγῆς ὑγείας καὶ ἄλλους συναφεῖς τρόπους.
. Σᾶς θυμίζω ὅτι τὸ Σεπτέμβριο τοῦ 2009 προγραμματίσθηκαν ἀπὸ Σχολικὸ Σύμβουλο Φυσικῆς Ἀγωγῆς σεμινάρια γιὰ ὅλους τοὺς ἐκπαιδευτικοὺς Πρωτοβάθμιας καὶ Δευτεροβάθμιας Ἐκπαίδευσης μὲ θέμα «Ἡ Γιόγκα στὴν Ἐκπαίδευση», μέσα ἀπὸ τὰ ὁποία ἡ ὀργάνωση τοῦ Σατυανάντα σκόπευε νὰ περάσει τὸ διαλογισμὸ τῆς Νίντρα Γιόγκα στὴν ἐκπαίδευση.
. Τὰ σεμινάρια ἔπειτα ἀπὸ διαμαρτυρίες ματαιώθηκαν. Ὑποψιάζομαι ὅτι ἐκεῖνο ποὺ δὲν ἔχουν μέχρι τώρα καταφέρει οἱ παραθρησκευτικὲς ὀργανώσεις, νὰ εἰσχωρήσουν δηλαδὴ στὴν ἐκπαίδευση, τοὺς τὸ προσφέρει ἔμμεσα, χωρὶς περίσκεψη τὸ ἐν λόγῳ Πρόγραμμα.. Εἶναι καταφανὲς ὅτι οἱ μαθητές μας, ὡς ἀθωράκιστοι καὶ ἀνυποψίαστοι – ἐπειδὴ οἱ συμφυρμένες γνώσεις θὰ προσφέρονται ἀπὸ τὸ σχολεῖο – ποὺ εἶναι ὁ χῶρος ἐμπιστοσύνης τους καὶ ἑπομένως ἀποτελεῖ ἐγγύηση γι’ αὐτοὺς – θὰ γίνουν εὔκολη λεία, χάνοντας σταδιακὰ καὶ ἀνεπαίσθητα τὶς Ὀρθόδοξες ἀντιστάσεις τους. Μὴ γένοιτο.
. Τελικά, ποιὸς εἶναι ὁ ἀληθινὸς στόχος τοῦ ΜτΘ; Γιατί τὸ Π.Σ. συγχέει τὸν ἀναντίρρητα ὀφειλόμενο σεβασμὸ πρὸς τὴν ἑτερότητα μὲ τὴ μὴ διάκριση τῆς ἀλήθειας;
. Στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μαθαίνουμε νὰ ζοῦμε καὶ νὰ πορευόμαστε μὲ τὸν Χριστό, ἐπειδὴ “χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν” (Ἰω. ιε´ 5). Ἀπ’ Αὐτὸν θωρακίζεται ἡ ζωή, ἐμπνέεται ἡ σκέψη, τὸ κοινωνικὸ ἔργο, διασώζονται οἱ ἀνθρώπινες σχέσεις, καταργοῦνται οἱ κοινωνικοὶ ἀποκλεισμοί, γιὰ τοὺς ὁποίους ἐνδιαφέρεται τὸ Π.Σ.
. Τὸ πρόσωπο καὶ ἡ ζωή του ἀποκτᾶ ἀξία, ὄχι ἐπειδὴ θὰ βασιλεύσει, γενικὰ καὶ ἀπροσδιόριστα, ἡ ἀγάπη, ὁ σεβασμὸς τῆς ἑτερότητας, ἡ εἰρήνη, ἡ δικαιοσύνη, ἀλλὰ ἐπειδὴ ὁ ἄνθρωπος, ἐν Χριστῷ, ἔχει τὴ δυνατότητα νὰ μετέχει αἰώνια στὴ δόξα τῆς ἑτερότητας Ἐκείνου, ὁ Ὁποῖος, ἐνῶ εἶναι ἀλλότριος ὡς πρὸς τὴ φύση, γίνεται οἰκεῖος στὸν ἄνθρωπο ὡς πρὸς τὴ δόξα, μὲ τὶς ἐνέργειές Του.
. Αὐτὴ λοιπὸν ἡ μέγιστη δυνατότητα τῆς κατὰ Χάριν καὶ ἐν Χριστῷ θέωσης εἶναι τὸ ἀληθινὸ ζητούμενο, ποὺ ὑψώνει πάνω ἀπὸ κάθε φθορὰ τὶς ἀνθρώπινες σχέσεις καὶ τὶς ἀνάγει στὴ σφαίρα τῆς κοινωνίας μὲ τὸν ἀπόλυτα Ἅγιο Θεό.
ΠΗΓΗ: «ΑΝΑΒΑΣΕΙΣ»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου